بخشی از مقاله
خلاصه
خوشه هاي صنعتي يكي از رويكرد هاي نوين در توسعه صنعتي كشور هاي در حال توسعه است كهاخيراً توجه بسياري از پژوهشگران و سياستگذاران را به خود جلب كرده است. خوشه سازي باعث اثرات اقتصادي مثبت بر منطقه و همچنين افزايش رقابت پذيري بنگاه هاي كوچك و متوسط مي شود، ميزان موفقيت همه خوشه ها يكسان نيست زيرا عملكرد آنها در ابعاد مختلف آن ها متفاوت است و تابه حال مدل جامعي از ابعاد عملكردي خوشه صنعتي ارائه نشده است. بحث عملكرد خوشه ها داراي جوانب گوناگون است و گستره وسيعي از حوزه هاي بروز نتايج را شامل مي شود. يكي از اين حوزه ها، مديريت زيست محيطي مي باشد.
در اين تحقيق به منظور بررسي شكلگيري خوشههاي صنعتي و نقش آنها در توسعه مديريت زيست محيطي در خوشههاي صنعتي، تلاش شده است بر اساس مطالعات و پيشينه نظري و پژوهشي تحقيق، مؤلفه هاي اصلي شكل گيري و توسعه خوشه هاي صنعتي شناسايي شده و نقش اين مؤلفه ها را در توسعه مديريت زيست محيطي در خوشه هاي صنعتي مورد سنجش قرار دهيم. با توجه به نتايج حاصل، در حال حاضر مؤلفه عملكرد زيست محيطي در خوشه هاي صنعتي مورد مطالعه در رتبه سوم قرار دارد، اين در حالي است كه در صورت اينكه بخواهيم خوشه هاي صنعتي بر اساس مديريت زيست محيطي شكل گيري و توسعه پيدا كنند، مي بايست عملكرد زيست محيطي در رتبه اول مؤلفه قرار گيرد. در نهايت راهكارهاي بهينه جهت ارتقاي جايگاه عملكرد زيست محيطي در شكل گيري و توسعه خوشه هاي صنعتي ارائه گردد.
كلمات كليدي: خوشه هاي صنعتي، مديريت زيست محيطي، تحليل عاملي، تحليل فرايند شبكه اي فازي، ابعاد عملكردي.
١. مقدمه
در سالهاي اخير توجه فزاينده اي به كوچك سازي شده و روند توسعه بنگاههاي كوچك و متوسط به طور چشمگيري افزايش يافته است. اين بنگاهها داراي مزاياي زيادي نسبت به صنايع بزرگ هستند كه از آن جمله مي توان از ارزش افزوده، نوآوري، اشتغال آفريني و انعطاف پذيري بيشتر نسبت به صنايع بزرگ نام برد. بنابراين، توجه به اين بخش از اقتصاد ضروري است. يكي از راهكارهاي اساسي كه در محافل علمي براي سازماندهي به بحث صنايع كوچك و متوسط مورد توجه قرار گرفته است، تجميع اين بنگاه ها و سازماندهي آنها در قالب خوشههاي صنعتي است. تمركز تعدادي از بنگاه هاي كوچك و متوسط در يك حوزه جغرافيايي، موجب ايجاد مزايايي براي بنگاه هاي درون خوشه مي شود. به عبارت ديگر، با تجميع شركت هايي كه در زمينه هاي مشابه يا مرتبطي فعاليت مي كنند، اين شركت ها مي توانند از مزايايي از قبيل صرفه جويي هايي ناشي از مقياس و تنوع، انتقال دانش و فناوري، افزايش رقابت پذيري و ... برخوردار شوند.
امروزه توسعه خوشههاي صنعتي نقش محوري و بارزي در سياستهاي اقتصادي و صنعتي بسياري از كشورهاي توسعهيافته و درحالتوسعه ايفا مينمايد. اگر رويكردهاي گذشته تمركز بيشتري بر اقتصاد كلان و همينطور بنگاههاي بزرگ داشتهاند؛ اينك كسب و كار كوچك و خرد، احساس مسئوليت نسبت به افزايش قابليت رقابت اين واحدها، بهبود ارتباطات شبكهاي تأكيد بر حمايتهاي غيرمستقيم، تركيب رقابت و همكاري به منظور تقويت يادگيري و نوآوري، ارتقاي سطح همكاري واحدهاي كوچك و بزرگ و تقويت مثلث همكاري خوشهها، دولت و دانشگاه مورد تأكيد و توجه بيشتري قرار ميگيرد.
هرقدر نگاه به حل مسائل از سطح بينالمللي، ملي و بخشي به سمت منطقهاي و محلي مبتني بر قابليتهاي پوياي سيستمهاي اجتماعي شكل يافته بر پايه فرآيندهاي طبيعي پيش ميرود، توجه به كسبوكارهاي متوسط، كوچك و خرد در قالب شبكههاي ارتباطاتي قابلتعريف، ذيل بحث توسعه خوشهاي، از اهميت ويژهاي برخوردار ميشود. مفهوم خوشههاي صنعتي به علت تازه بودن و عدم استحكام كافي در نظريه پردازي، هنوز داراي ابهاماتي در تعريف و كاربرد است و بر اساس مطالعات مختلفي كه به ويژه در دهه ١٩٨٠ در ايتاليا صورت گرفت و تحولات صنعتي اين كشور را از منظر صنايع كوچك و متوسط مدنظر قرار داد، شايد بتوان گفت كه مطالعه و بررسي خوشههاي صنعتي به شكل كنوني، تقريبا از سال ١٩٩٠ و با مطالعه پورتر در مورد مزيت رقابتي كشورهاي مختلف آغاز و به مرور تكميل شده است. تعريفي كه مايكل پورتر از خوشه ارائه كرده است، بصورت زير مي باشد: خوشه عبارت است از تمركز جغرافيايي نهادها و شركت هاي مرتبط با يكديگر در يك حوزه خاص ]١.[
تعريفي كه آلتنبرگ و اشتامر، با توجه به متغيرهاي كميت پذير - نه متغيرهاي كيفي مانند اعتماد، اتكا به اجتماع يا محيط اخلاقي و... - از خوشه ارائه مي كنند به اين شرح است: خوشه، مجموعه اي نسبتا بزرگ از شركت هاست كه در محدوده مكاني خاصي قرار دارند، پيشينه تخصصي مشخصي دارند و در آن، تجارت بين شركتي و تخصص شركت ها چشمگير است. در تعريف ديگري از خوشه نيز چنين اشاره شده است كه: كلاستر يا خوشه صنعتي عبارت است از مجموعه اي از صنايع كوچك و متوسط تشكلها و بنگاههاي خدماتي كه در يك رشته صنعتي با تكيه بر مزيتهاي خاص و سرمايه هاي قوام يافته مناطق جغرافيايي با اهداف اقتصادي سازماندهي شده اند.
از حدود سه دهه پيش اين الگوي منطقه اي سازماندهي صنايع كوچك و متوسط در نقاط مختلف جهان در رشته هاي متعدد صنعتي پياده شده است كه از نتايج آن مي توان به جهاني شدن اقتصاد هاي محلي، افزايش درآمد سرانه آنها، ايجاد اشتغال و رشد و توسعه درون زاي مبتني بر توانمندي هاي اين مناطق اشاره كرد. بعلاوه از ديگر مزاياي اين الگوي سازماندهي صنايع، هدفمند بودن، يكپارچه شدن، هر چه تخصصي تر شدن و اقتصادي تر بودن خدمات و پشتيباني ها از صنايع مجتمع در خوشه مي باشد ]٢.[ از مفاهيم اشاره شده در بند بالا، مي توان به مفهوم زنجيره تأمين رسيد. به عبارتي، يكي ديگر از عملكردها و اهداف خوشههاي صنعتي، مي تواند توسعه بحث زنجيره تأمين و گسترش اين مبحث در خوشههاي صنعتي باشد.
٢. بيان مسئله
با جهاني شدن اقتصاد و افزايش رقابت و توسعه فناوري اطلاعات، بازار عرضه محور به بازار تقاضا محور تبديل شده است و سازمانها براي حفظ بقاي خود در محيط رقابت جهاني به اهميت ارضاي نياز مشتري پي بردند و همچنين دريافتند كه ارضاي نياز مشتري نه فقط بوسيله محصول نهايي بلكه توسط تمام عناصري كه در آماده سازي و ساخت و تحويل محصول به مشتري نقش دارند، انجام مي شود ]٣.[ به اين ترتيب مديريت زنجيره تأمين اهميت پيدا مي كند. مديريت زنجيره تأمين به دنبال بيشينه كردن سود و يا كمينه كردن هزينه در سازمان مي باشد. اما اين موضوع تأثير منفي سازمان بر محيط مثل از بين رفتن منابع، تخريب زيست بوم و تخريب محيط كه تضمين كننده توسعه پايدار است، را ناديده مي گرفت تضمين توسعه ي پايدار هر كشور منوط به حفظ و استفاده بهينه از منابع محدود و غير قابل جايگزين مي باشد و اقدامات گوناگوني براي مواجهه با اين مسئله توسط دولت ها انجام گرفته كه از جمله ي آنها استفاده از مواد خام سازگار با محيط زيست در مراكز توليدي و صنعتي، كاهش استفاده از منابع انرژي فسيلي و نفتي و استفاده مجدد ضايعات مي باشد.
تسريع قوانين و مقررات دولتي جهت اخذ استانداردهاي زيست محيطي و تقاضاي رو به رشد مصرف كنندگان براي عرضه محصولات سبز به زنجيره تأمين كه تمام فعاليت هاي مرتبط با جريان كالا از مرحله ي ماده خام تا تحويل كالا به مصرف كنندگان نهايي را در بر مي گيرد، موجب ظهور مفهوم جديد به نام مديريت زنجيره تأمين سبز شده است. در واقع مدل مديريتي زنجيره تأمين سبز، جهت حفاظت از محيط زيست مي باشد و شركت ها با استفاده از آن مي توانند تأثيرات منفي زيست محيطي را كاهش داده و به استفاده مطلوب از منابع و انرژي دست يابند.
موضوع و مساله اصلي پژوهش حاضر، شكلگيري خوشههاي صنعتي و نقش آنها در توسعه مديريت زنجيره تأمين سبز در استان آذربايجان غربي مي باشد. در آذربايجان غربي سه خوشه صنعتي نقل و عرقيات گياهي، سنگهاي تزئيني، كنسانتره و آبميوه در سال ١٣٩٠ استعداديابي شد. اين خوشهها در راستاي شناسايي قابليتها و ظرفيتهاي بالقوه استان انتخاب شدند و پس از اتمام مراحل خوشههاي صنعتي مذكور و شكلگيري آنها بهصورت عملياتي و اجرايي، خوشههاي صنعتي ديگري در استان شناسايي گرديدند.
٣. ضرورت انجام تحقيق
اهميت توسعه صنعتي در كشورهاي در حال توسعه موجب شده است تا بسياري از كشورها، شكلگيري و تقويت صنايع كوچك و متوسط در مناطق صنعتي را در قالب خوشه به عنوان يك استراتژي توسعه صنعتي منطقه اي مورد نظر قرار دهند و از آن به عنوان راهبردي اشتغال زا كه در عين حال قادر به بهبود توان رقابت شركت ها و افزايش صادرات آنهاست، بهره برداري كنند. بررسي خوشههاي صنعتي در دو دهه گذشته به منظور شتاب بخشيدن به رشد اقتصادي و ايجاد اشتغال از اهميت خاصي برخوردار شده است. خوشههاي صنعتي به واسطه تقسيم كار تخصصي، همكاري بين صنايع، يادگيري تعاملي و ساير اموري كه براي رقابتي تر شدن صنايع لازم اند، مي توانند الگوي مناسبي براي توسعه صنعتي محسوب شوند ]٤.[
اهميت خوشه هاي صنعتي در توسعه پايدار كشور موجب گرديد كه استقرار كارگاههاي كوچك در شهركهاي صنعتي و اختصاص محل و زون مشخص در درون شهرك ها براي اينكار يكي از هدف هاي سازنده شركت شهركهاي صنعتي باشد كه به منظور تكميل زنجيرهاي توليد و ارتقاع كيفيت محصولات با استفاده از فن آوريهاي جديد و دانش روز و نيز كارآفريني با توجه به زمينه خوب و كارگاههاي كوچك در جذب و بكارگيري جويندگان كار، دنبال شود.
با توجه به بررسيهاي به عمل آمده، كارگاههاي كوچك بدلايل مختلف از جمله سهولت قانون كار امكان دقت عمل بيشتر و امكان استفاده ازتوانمنديهاي يكديگر، به عهده گرفتن پاره اي از وظايف كارخانه هاي بزرگ امكان سهل انعطاف پذيري كارگاه و ماشين آلات و ساير موارد امروزه مدنظر و مورد حمايت اكثر كشورهاي توسعه يافته و در حال توسعه مي باشد. شكل متداول استقرار صنايع و كارگاه هاي كوچك در اغلب كشورهاي صنعتي بصورت خوشه اي بوده و بعنوان خوشه هاي صنعتي مطرح مي باشد.
