بخشی از مقاله
چکیده
پژوهشهای گستردهای در زمینه طبقهبندی ارقام برنج از نظر تیپ اقلیمی، گیاهشناسی و وزن هزار دانه صورت گرفته است. هدف از این مطالعه خوشهبندی رقمهای مختلف شلتوک در استان گلستان با استفاده از تحلیل خوشهای سلسله مراتبی است. در این پژوهش، شاخصهای عملکرد - مقدار شلتوک تولیدی - ، مقدار آب مصرف شده، درآمد خالص، انرژی مصرفی و کل هزینههای تولید برای طبقهبندی رقمهای مختلف برنج مدنظر قرار گرفتند. اطلاعات مربوط به ارقام تحت کشت در منطقه مورد مطالعه با مصاحبه چهره به چهره با تعدادی از کشاورزان بهدست آمد. ارقام شلتوک که تحت بیشترین سطح زیر کشت بودند شامل فجر، دمسیاه، ندا، طارم سنگی، طارم محلی، طارم هاشمی و شیرودی بود. نتایج نشان داد که ارقام شلتوک برنج در استان گلستان شامل دو خوشه محصولات اقتصادی - شامل ارقام فجر، دمسیاه، ندا و شیرودی - و محصولات پایدار - شامل ارقام طارم سنگی، طارم محلی و طارم هاشمی - است.
واژههای کلیدی: تولید پایدار، محصول اقتصادی، طبقهبندی ارقام برنج
مقدمه
برای دستیابی به یک تجزیه و تحلیل علمی در سامانههای تولید محصولات کشاورزی لازم است که از جنبههای مختلف سامانهی تولید شناخت ایجاد گردد. سپس، با توجه به آنها، راهبردهایی در راستای دستیابی به سامانهی تولیدی مطلوب اتخاذ گردد. حال آنکه بروندادهای سامانه تولید محصولات کشاورزی از چند جنبه از جمله معیارهای اقتصادی، میزان انرژی مصرفی و همچنین عملکرد محصول تولیدی قابل اهمیت میباشد.حداقل 20 گونهی شناخته شده از برنج شامل گونههای زراعی Oryzae sativa L. - آسیایی - و glaberrima Steud Oryzae - آفریقایی - وجود دارد. O. sativa گیاهی یکساله است که در بعضی مناطق گرمسیری با توجه به شرایط اقلیمی بهصورت چند ساله رشد میکند. - صحراگرد و خداپرست، 1383؛ پیردشتی و همکاران، . - 1385 گونهی O. sativa
از گونههای مهم برنج است که در قارههای آسیا، اروپا و امریکا کشت میشوند. در سال زراعی 1390-91، سطح زیر کشت انواع واریتههای شلتوک در ایران در حدود 590 هزار هکتار برآورد شده که معادل 4/6 درصد کل سطح برداشت محصولات زراعی و 6/5 درصد از کل سطح برداشت غلات میباشد. استان گلستان با 9/7 درصد از کل سطح برداشت اراضی شالیکاری کشور رتبه چهارم را دارا میباشد و پنج استان مازندران، گیلان، خوزستان، گلستان و فارسجمعاً 93/1 درصد از سطح اراضی برنجخیز کشور را بهخود اختصاص دادهاند - درگاه ملی آمار، . - 1392 انواع برنجهای زراعی ایران از گونه میباشد که برای ادامه رشد به آب زیادی نیاز دارند - زمانی و علیزاده، . - 1388
در مورد طبقهبندی برنج تحقیقات وسیعی صورت گرفته است. تقسیمبندیهای مختلفی از لحاظ تیپ اقلیمی، گیاهشناسی، وزن هزار دانه، طبقهبندی بر اساس سازمان خواربار و کشاورزی و طبقهبندی برنجهای ایران از نظر مشخصات ظاهری از جمله آنها میباشد که در ادامه به هر یک اشاره میشود. طبقهبندی از نظر تیپ اقلیمی به سه نوع شامل نوع ایندیکا، نوع ژاپونیکا و نوع جاوانیکا تقسیم میشود - Warrier et al., 2011 - که اطلاعات مربوط به هر یک در جدول 1 نشان داده شده است.ارقام مختلف برنج را میتوان در دستهبندیهای مختلف از جمله طبقهبندی از نظر گیاهشناسی: دانه بلند، دانه متوسط و دانه گرد یا کوتاه، طبقهبندی از نظر وزن هزار دانه: دانههای خیلی سنگین، دانههای سنگین و دانههای متوسط، طبقهبندی بر اساس سازمان خواربار و کشاورزی : - FAO - دانههای خیلی طویل، دانه طویل، دانه متوسط و دانه کوتاه و طبقهبندی برنجهای ایران از نظر مشخصات ظاهری:
-1 برنجهای دانه بلند: شامل انواع برنجهای صدری - ارقام دمسیاه، دم سفید، علی کاظمی، هاشمی و ... - و انواع طارم - ارقام سنگ طارم، موسی طارم، طارم دیلمانی، طارم محلی و ... - . -2 برنجهای دانه متوسط: شامل انواع بینام و انواع چمپا. -3 برنجهای دانه کوتاه - گرده مولائی، گرده کلات، عنبر بو و ... - . و -4 ارقام پر محصول - اصلاح شدهی برنج - : شامل انواع دانه بلند پر محصول - خزر، سپیدرود، ندا، نعمت، هراز، فجر، شیرودی و ... - ، دانه متوسط پر محصول - سازندگی و زایندهرود - و دانه کوتاه پر محصول - گروه 346، فوجی مینوری - قرار داد - زمانی و علیزاده، . - 1388 در طبقهبندی دیگری که توسط وزارت کشاورزی انجام گرفته است ارقام مختلف برنج در ایران را به زیر شاخههای واریته دانه بلند مرغوب، دانه بلند پر محصول، دانه متوسط مرغوب، دانه متوسط پر محصول و دانه کوتاه تقسیم کردهاند - رشیدی، . - 1377
با در نظر گرفتن این موضوع که تاکنون پژوهشهای ارزشمندی در زمینه طبقهبندی رقمهای مختلف برنج صورت گرفته است. اما تجزیه و تحلیل ارقام مختلفی از یک محصول در یک منطقه خاص از لحاظ شاخصهای عملکرد - مقدار محصول تولیدی - ، مقدار آب مصرف شده، درآمد خالص، انرژی مصرفی و هزینههای تولید که از دیگر پارامترهای اصلی در طبقهبندی رقمهای مختلف برنج میباشد در پژوهشهای قبلی مورد توجه قرار نگرفته است. با در نظر گرفتن اهمیت تولید محصول استراتژیک برنج در ایران، هدف از این مطالعه بررسی این شاخصها در تولید ارقام مختلف شلتوک برنج در استان گلستان به منظور خوشهبندی رقمهای مختلف شلتوک با استفاده از تحلیل خوشهای سلسله مراتبی است.
مواد و روشها
روش پژوهش در این تحقیق توصیفی تحلیلی است. به منظور خوشهبندی رقمهای برنج تحت کشت در استان گلستان، در این تحقیق از تحلیل خوشهای سلسله مراتبی استفاده شدهاست. در روش سلسله مراتبی، روند خوشهای کردن از یک خوشه بزرگ که تمام ارقام را پوشش میدهد، آغاز میگردد و در هر مرحله رقمهایی که از همگنی کمتری برخوردارند از خوشه اولیه جدا شده و خوشههای جدید ایجاد مینمایند. این فرآیند تا جایی ادامه مییابد که ارقام با شباهت بیشتر با یکدیگر در یک خوشه خاص قرار گیرند - پویا و حکیم زاده، . - 1394اطلاعات مربوط به ارقام تحت کشت در منطقه مورد مطالعه با مصاحبه چهره به چهره با کشاورزان بهدست آمد.
در این پژوهش، شاخصهای عملکرد - شلتوک برنج - ، مقدار آب مصرف شده، درآمد خالص، انرژی مصرفی و هزینه کل برای طبقهبندی رقمهای مختلف برنج مدنظر قرار گرفت. معادلهای انرژی و شاخصهای انرژی و اقتصادی مطابق با روشهای استاندارد برآورد گردید - نیکخواه و همکاران، 1393؛ طاهریراد و همکاران، . - 1394 باتوجه به نتایج بررسیهای بهعمل آمده در استان گلستان، ارقام شلتوک که تحت بیشترین سطح زیر کشت بودند شامل فجر، دمسیاه، ندا، طارم سنگی، طارم محلی، طارم هاشمی و شیرودی میشوند. مقدار متوسط اطلاعات مربوط به هر رقم در پنج شاخص عملکرد - شلتوک برنج - ، مقدار آب مصرف شده، درآمد خالص، انرژی مصرفی و هزینه کل در جدول 2 نشان داده شده است.
