بخشی از مقاله
چکیده
گردشگری جغرافیایی یا ژئوتوریسم یکی از جدیدترین انواع برنامه ریزی ها و شاخه های گردشگری است که با مفاهیم جغرافیایی گره خورده است. دیدن انواع فرسایش های آبی، بادی، شیاری، خندقی و بازدید از گسل ها، غارنوردی و دیدن پدیده های استالاکتیتی و استالاگمیتی از دیدگاه زمین شناسی، بازدید ازلایه بندی های مشخص روی ارتفاعات، مشاهده چین خوردگی ها و مخروط افکنه قسمتی از فعالیت های مربوط به ژئوتوریسم را تشکیل می دهد .
همراهی مناطق ژئوتوریسمی با آثار تاریخی، سنگ نگاره ها و هنرهای صخره ای، مقبولیت و جذابیت آنها را دو چندان می کند. سنگ نگاره - حکاکی بر روی سنگ - ، تصاویر و علامتهای تصویری ایجاد شده بر روی سنگ با از بین بردن بخشی از سطح سنگ توسط حجاری، حکاکی و ساییدن سنگ می باشد که از کهن ترین آثار تاریخی و هنری بجای مانده از بشر هستند . تعداد آنها فقط در ایران به بیش از 21 هزار مورد می رسد که عمر بعضی از آنها به چهل هزار سال میرسد. اکثر این سنگنوشتهها و تصاویر سنگی، در غارها، کوهها، درهها و ورودی غارها نگاشته شده اند. مطالعه، شناسایی و معرفی این سنگ نگارهها و برپایی تورهای ژئوتوریستی برای دیدن این آثار علاوه بر معرفی هنر و فرهنگ کشور، میتواند درآمد قابل توجهی را به ارمغان آورد.
مقدمه
صنعت گردشگری در ردیف صنعتهای پردرآمد، پاک و کم هزینه دنیا قرار دارد. کل درامد حاصله از این صنعت در دنیا بالغ بر هزار میلیارد دلار میباشد که سهم ایران تنها پنج درصد میباشد. در حالیکه ایران طبق آمار سازمان جهانی جهانگردی دارای رتبه پنجم جاذبه های طبیعی و رتبه دهم جاذبههای باستانی و تاریخی است ولی از نظر جذب و درآمد توریستی در رتبه 96 جهان قرار دارد .[1] تاکنون تعاریف متعددی از گردشگری ارائه شده است. بر اساس تعریف پذیرفته شده در کمیسیون آمار ملل متحد - مارس - 1993، گردشگری عبارت است از مجموعه فعالیتهای افرادی که به مکانهایی خارج از محل زندگی و کار خود به قصد تفریح و استراحت و انجام امور دیگر مسافرت می کنند و بیش از یک سال متوالی در آن مکان نمیمانند .
[6] همچنین طبق تعریف ارائه شده از سوی انجمن بین المللی 1 - TIES - اکوتوریسم، سفری مسئولانه به مناطق بکر طبیعی است که به حفظ محیط زیست و رفاه جامعه میزبان منجر می شود. ژئوتوریسم نیز یکی از روشهای نو در ارائه جاذبه های گردشگری است که در کنار سایر مفاهیم گردشگری، مانند گردشگری مذهبی، اکوتوریسم و غیره تا حدی شناخته شده است. جاناتان تورتلات متخصص و کارشناس ژئوتوریسم در مجله" نشنال جئوگرافیک تراولر" ژئوتوریسم را اینگونه تعریف می کند: گردشگری که ویژگیهای جغرافیایی مکان مورد بازدید را حفظ کرده و یا ارتقا می دهد برای اینکه محیط، میراث، زیباییها و فرهنگ آن مکان مورد بازدید قرار گرفته و برای شهروندان رفاه و بهزیستی به همراه آورد .
[12] بنابراین ژئوتوریسم به معنای توریسم جغرافیایی است که بر ویژگیهای زمین شناسی و ژئومورفولوژیکی منطقه تاکید دارد. همانطور که در تعریف بالا اشاره شد ژئوتوریسم باید به مردم محلی سود برساند و این موضوع می تواند اشتیاق مردم محلی را برای حفظ منابع ژئوتوریسمی برانگیزد. یکی از مهمترین تاکیدات در تعریف ژئوتوریسم واژه" ارتقا" است. یکی از دستور العملهای توریسم پایدار این است که "صدمه نزنید" ژئوتوریسم عنوان می کند که نه تنها صدمه نزنید بلکه در ارتقای کیفیت آن تلاش کنید .
[4] در ایران کنار هم قرار گیری و گذر از دگرگونی های ضعیف تا حد نهایی دگرگونی در کنار گرانیت زایی، تشکیل هاله دگرگونی مجاورتی، فرایندهای تکتونیکی و منظره های مرفولوژیکی باعث به وجود آمدن منظره های علمی - پژوهشی و زمین شناسی ویژه ای شده است که این مناطق به را آموزشگاه طبیعی سنگ شناسی، زمین شناسی و جغرافیای طبیعی تبدیل کرده است .[8] مناطق ژئوتوریسمی غیر از اهمیت زمین شناختی وژئومورفولوژیکی دارای ویژگیهای تاریخی و قدمت باستانی همراه با جاذبه های مهم طبیعی هستند . [4] اگر مکانهای ژئوتوریستی با جذابیتهای دیگری نیز همراه شود انتخاب این مکانها به عنوان محل هدف برای بسیاری از گردشگران گزینه اول خواهد بود.
این جذابیت ها می تواند همراه شدن سایتهای ژئوتوریستی با هر پدیده جذاب دیگری را شامل شود از جمله کنار هم قرارگیری این مناطق با جاذبه های اکوتوریستی، تاریخی، فرهنگی و حتی سنگنگارهها و نقوش برجسته. به هر تصویر و نگارشی بر روی سنگ، سنگنگاره یا هنر صخرهای میگویند. اگر این نوشته ها یا نقاشی ها، بر روی سنگ با رنگ یا امثال آن باشد به آنها Pictographs و اگر نقوش یا نوشته ها از طریق کندهکاریها - حک یا حجاری - بر روی سنگها انجام شده باشد به آنها Petroglyphs یا petrographs میگویند .[9]
مناطق ژئوتوریسمی بسیار مهم و باارزشی در ایران وجود دارد. همراهی پارهای از این مناطق با موزه های سنگی، هنرهای صخره ای - سنگ نگاره - که میتوان آنها را از کهن ترین آثار تاریخی و هنری بجای مانده از بشر نام برد، اهمیت آنها را افزون کرده است. شاید بتوان سنگنوشتهها در ایران را به دو دستهی خاص و عام تقسیم کرد. سنگنوشته خاص را میتوان مربوط به فرمانهای دولتی و پیام-های پادشاهان و حتی نقوش برجسته و حجاری شده دانست. کتیبه های بجا مانده از پادشاهان به منظور اطلاعرسانی و به عنوان یادبود و نمادی از قدرت شاه بوده است .
[3] و سنگنگارههای عام که توسط مردم عادی نگاشته شده اند شامل موجودات اساطیری دریا، حیوانات، طرحهای نمادین، رویدادها و شخصیت های انسانی و پیامهایی به زبان تصویر که به طرز ماهرانه ای توسط مردم بومی بر سطح سنگ نگاشته شده است. هر تصویر دارای یک معنا و عملکرد است، هنر سنگ نگاری یک عنصر مهم در سیستمهای ارتباطی بین انسانها بوده است .[11] اغلب در درون غارهای قدیمی از نقاشی یا نوشته های با رنگ استفاده شده - Pictographs - که عموماً عمر آنها در برابر عوامل طبیعی بسیار کوتاه است و علت ماندگاری آنها از هزاران سال قبل تا کنون در دسترس نبودن و محفوظ بودن آنها در برابر عوامل طبیعی بوده است.
اما سنگ نگاره های کنده کاری شده - Petroglyphs - علاوه بر اینکه در غارها کشف شده اند، در محوطه های باز و بیرون غارها نیز وجود دارند. قسمت اعظم سنگ نگاره های محیط های باز در برابر عوامل طبیعی مثل سرما، گرما، باد، باران و یخ زدگی از بین رفته اند و می روند.[9] کشور ایران در حال حاضر با داشتن پتانسیلهای مهم گردشگری و توریسم در جهان می تواند جایگاه مناسبی را برا ی بازدید هزاران گردشگر خارجی و داخلی داشته باشد.
نگاهی به منابع موجود گردشگری در کشور حکایت از این مهم دارد که ای ن ناحیه کانون گردشگری و قطب توریستی است که به صورت یک مجموعه ، جمیع عوامل جلب کننده را که ناشی از سلیقه ها و حالات روحی و روانی متفاوت گردشگران می باشد، در بر دارد و تمام شهرستانهای کشور هر کدام به فراخور، دارای جاذبه های گردشگری با ارزشی هستند. موزه های سنگی، هنرهای صخره ای - سنگ نگاره - کهن ترین آثار تاریخی و هنری بجای مانده از بشر هستند.
کوهها و غارهای مناطق مختلف کشور عزیزمان ایران،واقعاً موزه های سنگی هنرهای صخره ای هستند که هر بیننده با ذوقی را به شدت تحت تاثیر قرار می دهند. به گروههایی که به قصد دیدار از میراثهای تاریخی و فرهنگی و بازدید از موزهها و آداب و رسوم سفر میکنند گردشگر" کاوشگر" یا "جستجوگر" نیز گفته میشود . [5] مکان یابی و مکان نمایی سنگ نگاره ها در ایران، گام نخست و مبنایی جهت مطالعه و معرفی این نمادهای تاریخی و هنری ملی ایرانیان است.
این در حالی است که بعضی ملل جهان سالیانه تورهای بی شماری را برای دیدن سنگ نگاره ها تدارک می بینند و بعضی کشورهای میزبان، ضمن انتقال فرهنگ خود، برابر فروش چندین چاه نفت در آمد دارند. به عنوان مثال، استان همدان که در غرب ایران قرار دارد را میتوان نام برد. این منطقه با داشتن جذابیت های گردشگری فراوان از مناطق مهم توریسم ایران می باشد که سالانه دومیلیون ایرانگرد و جهانگرد خارجی را به خود جلب می کند و می تواند به عنوان یکی از مناطق ویژه توریسم و ژئوتوریسم بسیار با ارزش معرفی گردد .[10] آب و هوای همدان در واقع محیطی را به وجود آورده که قابلیت رونق ژئوتوریسم زمستانی و تابستانی به طور هم زمان در آن فراهم شده است .
[7] بهبود زیرساخت های منطقه، احداث مکانهایی که بتوان کمپ چادر در آن برپا نمودو یا ایجاد کانکس در مناطق گردشگری شهر همراه با امکانات اولیه از جمله سرویس بهداشتی، آب، پارکینگ، فروشگاه و... ضروری میباشد. احداث این کمپها می تواند باعث افزایش درآمد برای بخش خصوصی شود، زیرا بسیاری از فضاهای طبیعی و باغهای اطراف و داخل شهر که مناسب ایجاد کمپینگ می باشد متعلق به بخش خصوصی است. این اقدام می تواند باعث افزایش رضایت گردشگر و درنتیجه جذب آنان و یا تجدید سفر شود .[2] باید این نکته را خاطرنشان کرد که وجود کوههای پربرکت در مناطق مختلف ایران این امکان را به وجود آورده که علاوه بر به رخ کشیدن مناظر طبیعی و چشم اندازهای زیبا اهمیت اقتصادی و تحقیقاتی دارد.
وجود جاذبه های زمین شناسی و ژئومورفولوژیک در برنامه ریزی های ژئوتوریسمی لازم است ولی به تنهایی کافی نیست. لذا جهت تعیین مکان های مناسب، ابتدا باید وضعیت زمین شناسی و ژئومورفولوژیکی از روی نقشه های زمین شناسی و ژئومورفولوژی مورد بررسی قرارگرفته و بعد با استفاده از منابع موجود مکان هایی که دارای شرایط لازم و کافی جهت برنامه ریزی ژئوتوریسم می باشند را مشخص کرد.
نکته مهم در شناساندن هنرهای صخرهای توأم شدن آنها با سایر جنبه های توریسم از جمله توریسم ورزشی است. در زمینه جاذبه های ورزشی در ارتباط با اکوتوریسم وجود کوهستان نقش اول را دارد .[10] حال ملازمت برخی از کوههای و غارهای ایران با نقوش برحسته و همجواری این مناطق با مناظر طبیعی از جمله آبشارها و گاهی همجواری انها با مکانهای مذهبی امکان برگزاری تورهای توأمان ژئوتوریستی با سایر جنبه های توریسم، ازقبیل توریسم ورزشی و مذهبی، امکان مقبولیت این مکانها را دوچندان میکند هرچند این مناطق به خودی خود، قابلیت جذب گردشگران بسیار زیادی را دارند.
مواد و روش
پژوهش حاضر از نوع پژوهش کمی و کیفی می باشد و مطالعات کتابخانهای، الکترونیکی و تحقیقات مرتبط با موضوع اطلاعات این پژوهش را تأمین کرده اند.
نتایج
همیشه وقتی سخن از ژئوتوریسم به میان میآید، پدیدههای بارز جغرافیایی و زمینشناسی، دیدن انواع رخنمونهای سنگی، پدیده- های آتشفشانی جذاب، انواع فرسایشها و سایر پدیدههای طبیعی به ذهن میرسد. غافل از اینکه یکی از خصوصیات بارز برخی از سایت-های ژئوتوریستمی ایران، نقوش برجسته یا حکاکی شده بر دل بسیاری از آنهاست، که این هنر مصنوع و دستساخت بشر ارزش این پدیدههای جغرافیایی را صدچندان کرده است.
کشور ایران در حال حاضر با داشتن پتانسیلهای مهم این نوع گردشگر ی، می تواند جایگاه مناسبی برای بازدید هزاران گردشگر خارجی و داخلی داشته باشد. نگاهی به منابع موجود، حکایت از این مهم دارد که این ناحیه قطب توریستی است که به صورت یک مجموعه ، جمیع عوامل جلب کننده را که ناشی از سلیقه ها و حالات روحی و روانی متفاوت گردشگران می باشد، در بر دارد. مطالعه و معرفی این مناطق، بهبود وضعیت آنها و برنامهریزی جهت جذب گردشگر گام مبنایی میباشد که علاوه بر انتقال فرهنگ و معرفی مناطق ژئوتوریسمی ایران، درامد قابل توجهی را نیز به دنبال دارد.
نتیجهگیری و جمعبندی
امروزه گردشگری یکی از مهمترین منابع درامد بسیاری از کشورهاست. رفاه و بهزیستی جوامع محلی یکی از مهمترین اهداف گردشگری است. با توجه به محرومیت برخی مناطق موجود، برنامه ریزیهای توریسم علاوه بر مزیتهای فرهنگی، می تواند درامد اقتصادی و رفاه را برای مردم محلی به همراه آورد .[7] ژئوتوریسم یکی از شاخه های مهم گردشگریست، دیدن انواع فرسایش های آبی، بادی، شیاری، خندقی و بازدید از گسل ها، غارنوردی و دیدن پدیده های استالاکتیتی و استالاگمیتی از دیدگاه زمین شناسی، قسمتی از فعالیت های مربوط به ژئوتوریسم را تشکیل می دهد. در ایران علاوه بر این موارد میتوان سنگ نوشته ها و هنرهای صخره ای را نیز افزود.
کشور ایران با پنانسیل غنی تاریخی و فرهنگی و با دارا بودن آثار حکاکی شده بر دل کوهها و غارها میتواند پذیرای زمین-گردشگران زیادی باشد و درآمد بسزایی را از این جنبه دریافت نماید. آثار نقاشی شده موجود در غارهای قدیمی که از رنگ نیز در طراحی آنها استفاده شده است و به دلیل در دسترس نبودن و محفوظ بودن آنها در برابر عوامل طبیعی تقریبا سالم باقی ماندهاند، موزه های سنگی و هنرهای صخره ای هستند که هر بیننده با ذوقی را به شدت تحت تاثیر قرار می دهند.
بسیاری از این آثار در فضای باز قرار داشته اند و به دلیل هوازدگی و انجماد از بین رفته اند [11] و تعدادی دیگر نیز به علت عدم آگاهی مردم تخریب و نابود شده است. آثاری مانند طاق بستان که مجموعهای از سنگنگارهها و سنگنبشتههای دورهی ساسانی است که در شمال غربی شهر کرمانشاه واقع شده است، سنگنبشتههای گنجنامه که نوشتارهایی از دوران داریوش و خشایارشای هخامنشی است و بر دل یکی از صخرههای کوه الوند در فاصله 5 کیلومتری غرب همدان و در انتهای دره عباسآباد حکاکی شدهاست. نقش رستم در سه کیلومتری تخت جمشید در استان فارس، نقش برجسته آنوبانینی در 120 کیلومتری کرمانشاه و در شهرستان سرپلذهاب بر صخرهای معروف به میانکل قرار دارد.
گلپایگان و تیمره - کوه های اطراف خمین - که آن را بهشت سنگ نگاره های ایران می نامند میتواند در فهرست مناطق مورد بررسی جهت این نوع گردشگری قرار گیرد. به دلیل اینکه این سنگ نگاره ها، بر روی سنگهای کوههای مناطق مختلف، غارها و دره ها نگاشته شده اند و این مناطق از مناطق بارز جذب زمینگردشگران است میتوان تورهای ژئوتوریسمی را با دیدار از این مناطق توأم و جذابیتهای ان را دوچندان نمود. شایان ذکر است که وجود کوه و چشمه در جوار بسیاری از این آثار، آنها را به گردشگاهی روحفزا تبدیل نموده است. هوای پاک ، طبیعت دست نخورده ، آب فراوان ، پوشش گیاهی خاص و نسبتا متراکم بسیاری از کوهها و غارهای دربرگیرنده نقوش سنگی، در فصل تابستان که در بیش تر مناطق کشور گرمای شدیدی حاکم است به دلیل ارتفاع زیاد و وجود کوهستان هوا معتدل است، به همین جهت میتوان گفت که این مناطق یکی از مراکز جذب گردشگر در ماه های گرم سال محسوب می شوند.
در نتیجه می توان با تصویب طرحی برای معرفی پتانسیل های ژئوتوریسمی این مناطق که از مهمترین جاذبه های ژئوتوریستی کشور میباشند، تلاش کرد تا علاوه برجلب مشارکت های ارگان های مختلف این مجموعههای زیبا را به عنوان یک منطقه گردشگری در جهت توسعه پایدار ثبت و معرفی نمود. اولین گام در این رابطه در نظر گرفتن ساخت های بسیار منحصر به فرد همراه با ویژگی های طبیعی آن به سازمان یونسکو و تصویب آن است. بسترسازی لازم جهت ارتقاء دیدگاه اقتصادی شهروندان برای برنامه ریزی در کسب درآمد از طریق صنعت گردشگری، آماده سازی ذهنی و اجتماعی و آموزش جامعه میزبان در جهت شناخت هویت و ارز ش ها، توجه بیشتر به محوطه های باستانی و جاذبه های تاریخی می تواند به جذب بیشتر گردشگران این مناطق کمک کند.
