بخشی از مقاله
مقدمه
در اواخر قرن نهم و در زمان هنرپروری سلطانحسین بایقرا، در پی شکلگیری مکاتب درخشان فرهنگی و هنری، دورهای از شکوفندگی اکثر هنرها را شاهد هستیم. الهامپذیری یا تأثیرگذاری هریک از این هنرها بر یکدیگر و ادغامکردن عناصر تزیینی آنها سبب غنای هرچه بیشتر آنها میشد. در این میان، معماری بهلحاظ عظمت و غنای تزیینات و نگارگری بهلحاظ وجود هنرمندانی چون کمالالدین بهزاد از نظر ظرافت قلم و اصالت طرح و رنگ در صدر آنها قرار داشت، لذا بررسی چگونگی تأثیرگذاری این هنرها بر یکدیگر ضروری مینماید.
انتخاب نگاره »گدایی بر در مسجد« از نسخه بوستان سعدی موجود در دارالکتب قاهره در مصر ـ از نگارههای ارزشمند و مرقوم کمالالدین بهزاد ـ بهعنوان مصداقی از حضور هنر معماری در عالم نگارگری، نقطهعطفی مناسب برای بررسی خواهد بود. تزیینات وابسته به معماری، علاوهبر بالابردن زیبایی و ارزش بصری نگاره، بر انتقال مفاهیم داستان مصورشده نیز تأثیری مثبت داشته است.
این پژوهش از نوع توصیفیـتحلیلی است و نتایج آن براساس تطبیق نمونهها به دست آمده است. اطلاعات مورد نیاز بهروش کتابخانهای و با بررسی اسناد و مدارک مکتوب به دست آمده است. عناصر تزیینی معماری در نگاره به سه نوع هندسی، گیاهی و کتیبهنگاری تفکیک شده و، پس از سنجش درصد مساحت اختصاصیافته به هریک از انواع این نقوش در فضای معماری تصویر، با تزیینات مشابه در بناهای واقعی همزمان مقایسه شده است. برای تعیین دقیق نسبت نقوش تزیینی هندسی، گیاهی یا کتیبهای، مساحت هریک از انواع نقوش و نیز مساحت کل فضای معماری در تصویر با استفاده از نرمافزار اتوکد محاسبه شده و بهصورت درصد ارائه شده است.
پیشینه
مطالعاتی که تاکنون درباره آثار نگارگری دوره تیموری و همچنین آثار بهزاد انجام شده بیشتر از دیدگاه هنرهای تجسمی و جنبههای زیباییشناختی آن بوده است و بهندرت از منظر معماری به آنها توجه شده است.
ـ رساله دکتری ایرج اسکندری تربقان با عنوان هماهنگی
طرح و تفکر در آثار کمالالدین بهزاد، در رشته پژوهش هنر دانشگاه هنر، سال ۴۸۳۱. در این پژوهش، بهزاد و نگارههای او و همچنین محیط فرهنگی و عرفانی (اندیشههای فلسفی حاکم در آن زمان) آن زمان که بر تفکر و آثار بهزاد تأثیر داشته است بررسی شده است.
ـ رسالهای در مقطع دکتری پژوهش هنر با عنوان
»بررسی ابعاد گرافیکی نگارگری دوره تیموری با تأکید بر آثار کمالالدین بهزاد«، نوشته اشرفالسادات موسوی لر، دانشگاه تربیتمدرس، ١٣٨٤
تصویر١.آرامگاه کوتلوک آقا ، سمرقند، ٧٦٦. ق، مأخذ: (ویلبر، گلمبک، ٧٤٢:١٣٧٤)
این رساله بسیار مفصل است و به بررسی آثار تیموری بهویژه آثار بهزاد و جنبههای گرافیکی آن پرداخته است. همچنین فصولی مربوط به گرافیک و جنبههای نشانهشناختی آن است. این تحقیق نقش مهم رنگ و ساختار هندسی بهکاررفته در تزیینات سطوح آثار معماری را مطرح ساخته و بر اهمیت این نقوش در تأثیرگذاری هرچه بیشتر بنا یا نگارههای حاوی عناصر معماری بر مخاطب تأکید میکند.
ـ مقالهای با عنوان »شکوه معماری در آثار کمالالدین بهزاد«، نوشته علیاصغر شیرازی در شماره ۸۱ از فصلنامه هنرنامه سال ١٣٨٢. پژوهشی است قابل توجه و هماهنگ با اهداف این پژوهش، اما تأثیرگذاری هنر معماری بر آثار کمالالدین بهزاد در آن بهطور کلی بررسی شده و بیشتر به نقش خود ساختمان معماری در نگاره پرداخته شده است.
آنچه تاکنون دراینزمینه تحقیق شده است به بررسی آثار بهزاد بهطور مستقل یا تنها بر جنبههای کلی ساختار معماری در نگارگری تأکید شده است. لذا این پژوهش نگارههای کمالالدین بهزاد را از دیدگاهی جدید مطرح میسازد و به عبارتی از منظر زیباییشناختی معماری مورد ارزیابی قرار میدهد و هدف از آن پاسخگویی به سوالات زیر است:
الف) آیا عناصر تزیینی به کاررفته در نگارگری بر اساس همان ترکیب بندی و ساختار هندسی به کار رفته در معماری بوده است؟
ب) آیا محل قرارگیری هر یک از انواع نقوش تزیینی با محل قرارگیری آنها در آثار معماری مشابه همزمان
فصلنامه علمی- پژوهشی نگره
تصویر٢. مأخذ: همان : ٦٠
مطابقت دارد؟
ج) آیا عناصر تزیینی، تنها به جهت تزیین و وحدت بخشی به اثر بوده یا به جهت ضرورت داستان به تصویر کشیده شده به کار گرفته میشده است؟
نتایج این پژوهش با اصول زیباییشناسی هنر معماری
ﻭ هنر نگارگری مطابقت دارد و حاصل آن دستیابی به چگونگی ارزشآفرینی نقوش تزیینی معماری در آثار کمالالدین بهزاد است. این پژوهش بدین جهت اهمیت مییابد که بابهایی جدید را جهت پژوهشهای آتی در هنر نگارگری
ﻭ تأثیرگذاری سایر هنرها بر این هنر میگشاید.
عناصر تزیینی معماری دوره تیموری
راهیافتن عناصر تزیینی در هنر معماری، اگرچه قبل از دوره تیموریان آغاز شده بود، همزمان با حکومت تیموریان، عظمت و سترگنمایی در معماری و نیز غنای تزیینات وابسته به آن به شکوه بیسابقهای دست یافت. اوج این تحول در مکتب هرات و در دوران اوج هنر کمالالدین بهزاد در عرصه نگارگری (اواخر دوره تیموری) شکل گرفت.
بهتدریج، با بهرهگیری از هندسه در معماری و بهتبع آن ایجاد تنوع در طراحی و پدیدآمدن سبکی اصیل در طراحی داخلی ساختمان، معماری دوره هرات از الگوهای اولیه خود که اکثراً بناهای دوره تیمور در سمرقند بود فاصله گرفت و نقش و نگارهای ظریف و زیبا از خصوصیات معماری این
تصویر٣. آرامگاه شادی ملک آقا، سمرقند، ٧٧٣ ق، مأخذ:
Sirrocco, 2003, 192
دوره شد.
سطوح سترگ و عظیم با روکشهایی از کاشیهای لعابی معرق اغلب به رنگهای فیروزهای و آبی سیر و همراه با قطعات کتیبههای سفید تزیین یافت. کاشیهای آبی و سفید درخصوص نقشمایههای آرایهای ملهم از خط کوفی به کار رفت و سطوح مسطح، ستونهای مدور و زاویهای، طاقچهها، مقرنسها و درون گنبد با تزیین ماهرانه و عمیقی از اسلیمیهای معرق پوشیده شد. نقشمایهها بارها تکرار میگشت و اغلب طرحها درون قابهای چندپره و یا قابهای کتیبهای قرار میگرفت. اولین نمونههای چنین تزییناتی را در مجموعه بناهای شاهزنده در سمرقند می توان مشاهده کرد. برای مثال در آرامگاه کوتلوکآغا (٧٦١ق)، »قسمت فوقانی داخل ایوان ورودی با مقرنسهای بزرگی از سفال لعابدار تزیین شده است. بالای سردر با نقوش هندسی به شکل ستاره هشتگوش و از جنس سفال کنده لعابدار تزیین گردیده است. سایر مکانهای فرعی نیز با آجرهای تراش صیقل یافته و آجرهای آبیرنگ پوشیده شده است« (ویلبر و گلمبک، ١٣٧٤: ٣١٥؛ تصاویر ١ و ٢).
در آرامگاه شادیملکآغا (٧٨٥-٧٧٣ق) از همان مجموعه نیز کلیه نماهای داخل و خارج بنا با سبکهای متنوعی از کاشی پوشیده شده است. کاشیهای چندرنگ زیرلعابی در لچکیهای طاق ورودی، ترنجهای مدور ازاره و در بعضی از کتیبهها به کار رفته و غالب رنگها در این بنا آبی روشن،
1. luster ware
۱۲
شماره۵۲ بهار۲۹
تطبیق نقوش تزیینی معماری دوره تیموری در آثار کمال الدین بهزاد با تأکید بر نگاره »گدایی بر در مسجد«
تصویر٤. همان، مأخذ: ویلبر، گلمبک، ١٣٧٤ : ٦
سیاه و سفید است (تصاویر ٣ و ٤).
گنبد خارجی آرامگاه شیرینبیگآغا (٧٨٦ق) نیز از آجر معرق آبی روشن، آبی سیر و آجر بیلعاب صیقل یافته پوشیده است. طاق ورودی نیز دارای ترنجهای مدوری در لچکیهاست که بر زمینهای از تزیینات گیاهی کاملاً منظم نقش بستهاند. زمینه تزیین مانند زمینه کتیبه سردر ایوان به رنگ آبی تیره است (تصاویر ٥ و ٦).
در آرامگاه تومانآغا (٨٠٨ق)، کوچکی بنا توضیحی بر کاربرد زیاد کاشی معرق است. »طاقنماها، کنسولهای زیر گنبد و پیشآمدگیهای طاق تویزهها با مقرنسهای گچی پر شده و تماماً با نقاشیهای آبی و قرمز پوشیده شده است. داخل گنبد با طرح هندسی مرکب از نقشهای ستارهای تزیین گردیده است. زیباترین نقشها در این بنا، تصاویر ظریف درختان و گیاهان در سطوح زیرین مقرنسهاست« (همان: ٣١٥؛ تصاویر ٧ و ٨).
اما برجستهترین نمونههای تزیین در مدرسه بیبیخانم، کاخ آقسرای، گورامیر و مدرسه الغبیگ ـ که درخشانترین پوشش کاشی عهد تیموری را نشان میدهد ـ قابل مشاهده است.
پوششهای تزیینی روی بقایای مسجد بیبیخانم (٨٠٨-٨٠١ق) در سمرقند کموبیش نمایان است. »سردر ورودی و ایوان مقصوره دارای اسپرهایی از جنس کاشی
تصویر٥. آرامگاه شیرین بیگ آقا، سمرقند، ٧٨٧ ق، همان، ١٠٤
معرق و ترکیبات کاشینشان (در آجر تراش و سنگ) و کاشی هفترنگ است. دهانه ایوان دارای چهارچوبی از کاشی آبی روشن پنج است. گنبدهای کوچک جانبی در بالای چند ردیف مقرنس روی گریوهای گنبد استوانهای از کاشی آبی روشن و کتیبههایی به خط نسخ در طرح هزاربافت قرار دارند، که چندگونگی غنی تزیین در دوره تیموری را نشان میدهند« (بلر و بلوم، ١٣٧٨، ٩٥: تصاویر ٩ و ١٠).
سطوح بیرونی هشتگوش و منارههای گور امیر (٨٠٧-٨٠٣ق) در سمرقند با طرحهای تزیینی حاوی اسامی »االله« و »محمد« پوشیده شده است و بر گریو بلند گنبد کتیبهای زیبا با خط کوفی سفید و حاشیهای از کاشی سیاه نقش بسته است. داخل بنا نیز کاملاً تزیین شده است. مقرنس دهانهها به رنگ آبی روشن و طلایی تزیین شده است و کتیبهای افقی به رنگ یشمی و حروف طلایی اتاق را دور میزند. ازارهها داخلی نیز از کاشیهای عقیقرنگ ششگوش ساخته شده است (تصاویر ١١ و ١٢).
بر روی نما و بیشتر دیوارهای اطراف ایوان مسجد ـ مدرسه الغبیگ (٨٢٣-٨٢٠ق) در سمرقند نیز اسماﺀ الهی از کاشی آبی روشن در داخل خطوط هندسی از کاشی آبی تیره یافت میشود. اکثر تزیینات این بنا را می توان با تزیینات مسجد جامع تیمور مقایسه کرد. البته تقریباً همه طرحهای کاشی معرق روی لچکهای ایوان بزرگ و بعضی از گنبدها بهطور
