بخشی از مقاله
چکیده:
شهرحامل روح و بستر جغرافیایی پا گرفته در آن و تبلور تمدن و فرهنگ جامعه خود است. تفاوتهای مکان جغرافیایی سبب ظهور تمدنهای مختلف شهری شده است. شهرنشینی در ایران که در دوران اشکانیان و ساسانیان شکل ویژهای به خود گرفت، نقش مهمی در روند تمدن ایران زمین داشته است. بررسی روند تغییرات شهرهای ایران بیانگر دو شکل متمایز از سازمان فضایی شهر در دوران قبل از اسلام و پس از آن است. در این مقاله حیات و ساختار فضای زندگی شهری در دو دوره قبل و بعد از ورود اسلام در ایران با استفاده از روش های تحلیلی و با استفاده از منابع مورد مطالعه و بررسی قرار میگیرد. جمعبندی مطالعات نشان میدهد که علیرغم تفاوت چهره شهر در دوره قبل و بعد از اسلام، ساختار سیاسی اجتماعی شهر ایرانی در هر دو دوره با نهاد دین ارتباط مستقیمی دارد و این عامل تأثیر جدی بر ساختار و حیات شهری داشته است، و کارکردهای سیاسی اداری در هر دو دوره قبل از اسلام و پس از آن وجه غالب شهرهای ایران بوده است.
واژههای کلیدی: شهر ایرانی، شهر اسلامی، ساختار شهر، فضای شهر
حیات شهری در ایران قبل از اسلام:
فلات ایران از قدیمیترین نواحی پیدایش تمدن است. شرایط طبیعی فلات ایران و وجود زمینهای حاصلخیز در مجاورت منابع آب عامل استقرار گروههای انسانی و پیدایش سکونتگاههای آن بوده است. آثار بدست آمده از زندگی باستان ایران، در دورههای پیش از تاریخ - قبل از مادها - و تاریخی قبل از اسلام از وجود تمدنهای پر شکوه در منطقه حکایت میکند. معماری و ساخت فضای شهرهای تاریخی ایران تبلور ذهن پیشرفته و تعامل و زیست جمعی مردمان ایران زمین به شمار میرود - سرفراز، . - 1381
مفهوم شهر در فارسی باستان:
شهر در اوستا و زبان فارسی باستان به مفهوم شهر و ایالت و کشور و حکومت و پادشاهی، به طور عام اطلاق شده است. با گذشت زمان، دایره مفهومی شهر نسبت به دوره باستان معنای وسیع خود را از دست داده است. در معنای گسترده شهر به معنای پادشاهی، شاهی کردن و فرمان راندن، آمده است - دهخدا، . - 14601/13 :1377 در روزگار ساسانیان شهر با عنوان "شهرستان" به کار میرفته است - پیگولوسکایا، . - 242:1372
تکوین شهردر ایران باستان:
پیدایش شهر و تکوین شهرنشینی در ایران تابع تحولات تاریخی و چگونگی ساختار اجتماعی آن بوده است.شهر مرکز ثقل زندگی اجتماعی ایرانیان محسوب میشده و ساختار آن متأثر از موقعیت طبیعی و اقلیمی و نظام سیاسی حاکم بوده است. به نظر میرسد که در این سرزمین شهرنشینی، به علت مشکلات طبیعی و اقلیمی و چگونگی توزیع جمعیتی در آن، تا حدودی با تأخیر آغاز شده و تا دوره اشکانی و به ویژه عصر ساسانی، روند آرامی داشته است - تقوینژاد دیلمی، 18 :1366. - 15 تا این زمان، فعالیت اصلی مبتنی بر زمین و بر اساس کشاورزی و دامپروری بوده و فاصله شهر و روستا چندان محسوس نبوده است.
ورود ایران به جرگه تجارت آن زمان و کارکرد تولیدی و مبادلهای شهرها که از زمان اشکانیها آغاز شد، در دوره ساسانی به اوج خود رسید و در پرتو آن، شهرنشینی از رشد فزایندهای برخوردار شد. پادشاهان ساسانی به عنوان بناکنندگان شهرها، شهرت دارند - یعقوبی، 19 :1362218؛ استخری، 13 :1368. - 110 گفته میشود در این زمان، حدود 104 شهر وجود داشته که تولیدات خود را با ممالک مختلفی همچون چین، هند و حبشه مبادله میکرده و رونق تجاری ویژهای داشتهاند - تشکری، 38 :2535. - 34 از این، پس شهرنشینی نقش بسزایی در چگونگی ساختار زندگی ایرانیان داشته است - رضوی، . - 3:1391در شهرهای این زمان دو بعد مادی و معنوی حیات جمعی در هم آمیخته بود.
امور اجرایی و عملی شهر و آنچه به معیشت و زندگی روزمره ساکنان مربوط میشد، با نگرش متافیزیکی خاصی که روح و روان آنها را تغذیه میکرد، یکی شده و شهر را به عرصه فعالیت و عبادت ساکنان تبدیل کرده بود. خیر و شر، روشنایی و ظلمت، نیکی و پلیدی که تمامی از اراده ایزد واحد ناشی میشد، در امور اجرایی نیز وجود حاکم واحدی که ممکن بود اراده نیک و بد، اندیشه خیر و شر و نگرش روشن یا ظلمانی داشته باشد، ضرورت میبخشید. با این وصف، شهر این دوره، تبلور حکومت و مملکت و آنچه از آن با عنوان ایران یا ایرانشهر یاد میشود، بوده است. شهر این زمان مرکز استقرار حکومت و همچنین به عنوان مدیریت اجرایی، تأمین کننده نظم و امنیت، ناظر بر فعالیتهای اقتصادی و شاهد رشد ثروت و مکنت بود و همچنین به عنوان مرکزی فرهنگی که نیروهای فکری و اندیشههای الهی و ارزشهای مربوط را در خود گرد میاورد به شمار میرفت - رضوی، . - 4:1391
سازمان فضایی شهر ایران پیش از اسلام:
شهر پارسی همچون شهر ساسانی براساس باورهای دینی وجهان بینی زمان خودساخته می شد.شهر دارای حصاری بود که چهار دروازه بسوی عالم داشته باشد ویاداور جهت اربعه می باشد.تقسیم شهر نیز به چهار قسمت ناشی از این جهان بینی بوده است.شهرهای بسیاری از جمله نیشابور –همدان-ودارابگرد چهاردروازه داشتند - نظریان ،اصغر،0 - 1388:73
