بخشی از مقاله
بررسی تطبیقی مسکن اجتماعی در ایران واکاوی دو پروژه مسکن اجتماعی در قبل ( شهرک شوشترنو ) و بعد از انقلاب ( مسکن مهر شوشتر )
چکیده
بی شک تامین مسکن اجتماعی یکی از ضروریاتی است که هر دولتی به فراخور شرایط و پتانسیل های موجود و در راستای تأمین حداکثری رفاه و عدالت اجتماعی در پی آن است. در همین راستا سعی گردیده پس از نگاهی گذرا به مسکن اجتماعی به بررسی تطبیقی دو نمونه از مسکن اجتماعی، یکی مربوط به سال های قبل از انقلاب یعنی شهرک ارزشمند و منحصربفرد شوشترنو و دیگری به عنوان بخشی از عظیم ترین پروژه معاصر در بخش مسکن، مجموعه مسکن مهر شوشتر، پرداخته شود. به منظور مقایسه بهتر، معیارها در چهار بخش مکانیابی، تحلیل کالبدی، تحلیل بصری و تحلیل اجتماعی– فرهنگی دسته بندی گردیده که حاصل این ارزیابی ها تا حدی کفه ترازو را بویژه در مسایل کالبدی به سمت شهرک شوشترنو سنگین تر می نماید. لیکن این مجموعه به واسطه ناتمام رها شدن و نیز شکل گیری بافت اجتماعی نامناسب در شهرک نتوانسته در جایگاه واقعی و در شأن خود ایفای نقش نماید.
با توجه به نتایج حاصل از پژوهش باید گفت که امروز مجموعه ای سترگ در حال شکل گیری است که هم اکنون که کار ساخت آن پایان نپذیرفته است نواقص کالبدی بسیاری بر جان خود دارد و با توجه به اینکه ساکنین آینده ی مجموعه را افراد کم درآمد و با فرهنگ های متفاوت تشکیل خواهند داد، لازم است با برطرف نمودن کاستی های پروژه و نیز با نظارت ها و حمایت های دولت و همچنین درس آموزی از تجربه ی شکست شهرک شوشترنو، این راه بی بازگشت را به درستی به انتها رسانده و از وقوع دوباره رخدادی تلخ و پرهزینه جلوگیری نماییم.
واژههای کلیدی: مسکن مهر، مسکن اجتماعی، سیاست های اجتماعی، شهر تاریخی شوشتر، شهرک شوشترنو.
-1 مقدمه :
مسکن اجتماعی1 یکی از پنج مولفه تشکیل دهنده» سیاست اجتماعی 2 « در جوامع امروز است. در معنای کارکردی خود، سیاست اجتماعی به مجموعه ای از نهادها و فعالیت ها گفته می شود که بر رفاه افراد جامعه تأثیر مثبت می گذارند. این سیاست ها شامل تأمین اجتماعی، تأمین مسکن، آموزش، بهداشت و ارائه خدمات اجتماعی به افراد می شود. بدیهی است که در یک سیاست اجتماعی موفق، باید بین برآوردن این نیازها ترکیبی بهینه به وجود آید. ( اطهاری ، ( 1384 اگر سیاست اجتماعی تأمین مسکن در یک جامعه به گونه ای انتظام یابد که مانع رشد اقتصادی شود، در نهایت باعث کاهش رفاه جامعه می گردد. با این وجود اگر دولت ها نتوانند بدرستی در مسیر تامین گام بردارند، همین سیاست های اجتماعی به ناپایداری در مسایل اقتصادی خواهد انجامید.3 بررسی سیاست های اجتماعی در بسیاری از کشورهای جهان نشان می دهد که در زمان ها و مکان های مختلف، دولت های آنها سیاست های متفاوتی را برای تأمین رفاه جامعه برگزیده اند. ( Jenkins,2007) در مورد تأمین مسکن، این سیاست ها از جمله سیاست فراگیر " ( Bhatt,2001) " Sites and services تلاش داشته است تا با شیوه های مختلف بهای مسکن مناسب برای خانوارها قابل پذیرش گردد. یعنی به طور معمول بهای مسکن ملکی از حدود 3 برابر درآمد سالانه خانوارها و اجاره بها از حدود 20 درصد درآمد آنها تجاوز نکند. ( اطهاری ، ( 1384 نظام موفق در این زمینه باید بتواند بین سیاست (تأمین) اجتماعی، برنامه ریزی مسکن( از آن جمله مسکن اجتماعی ) و برنامه ریزی شهری (فضایی) هماهنگی و هم پیوندی برقرار کند. ( قالیباف ، ( 1389
حال پس از اشاره به موضوع مسکن اجتماعی، لزوم و نقش دولت در تامین مسکن برای دهک های پایین کشور بررسی شده و در ادامه به معرفی و بررسی تطبیقی دو نمونه از مساکن اجتماعی در منطقه جغرافیایی در جنوب ایران یکی مربوط به قبل از انقلاب و دیگری مربوط به سال های اخیر، پرداخته می شود.
-2 چارچوب پژوهش
در جهان هستی انسان به عنوان اشرف مخلوقات سعی نموده است تا جهت بر آوردن نیازها و بالا بردن کیفیت زندگی خویش، دست به ایجاد پدیده هایی بزند؛ پدیده هایی که شکل گیری آنها بدون هیچ پیش زمینه و اصولی، پذیرفتنی نیست. بنابراین در جهانِ انسان ساخت، پدیده هایی پیش روی ماست که برای هر کدام بایستی مفاهیم و اصولی را متصور شویم که در طی یک فرآیند، منجر به شکلگیری مصداق می شوند.
نکته دیگری که با توجه به مدل زیر قابل ذکر است اینکه هنگامی که در مقام ارزشیابی و مقایسه بین دو یا چند مصداق بر می آئیم احتیاج به معیارها و ملاک هایی داریم تا با کمک از آنها بتوانیم به تر و ترین که در اینجا مسکن اجتماعی پایدار است دست یابیم. شایان ذکر است معیارهایی که در این پژوهش از آنها بهره برده شده است حول چهار محور مکانیابی، تحلیل کالبدی، تحلیل بصری و تحلیل اجتماعی–فرهنگی دسته بندی شده اند.
-3 مسکن گروه های کم درآمد
با توجه به نتایج حاصل از سرشماری سال 1390 و بررسی آمار مسکن در ایران می توان چنین نتیجه گیری کرد که روند کلی ساخت و ساز حکایت از رشد نسبتا مطلوب تولید و عرضه مسکن و در نتیجه بهبود شاخص های کمی و کیفی مسکن دارد ، لیکن بر اساس آمارهای منتشره این رشد به طور متوازن توزیع نگردیده بویژه گروه های کم درآمد نه تنها از آن بهره مند نشده اند بلکه شرایط مسکن برای آنها بدتر نیز شده است. به گونه ای که تراکم خانوار در واحد مسکونی در متوسط شهری سال 1390 ، 1/06 بوده و در متوسط 4 دهک اول 1/28 می باشد.( مرکز آمار ایران ، ( 1391 سهم هزینه مسکن از کل هزینه خانوار در متوسط شهری در سال 1390 ، 35 درصد بوده است که برای دهک های اول ، دوم ، سوم و چهارم به ترتیب 52/2 ، 44/2 ، 37/9 و 37/1 بوده و متوسط چهار دهک 42/8 درصد بوده است.
نکته قابل تامل در این خصوص این است که طبق آمار ارایه شده ، در برابر 21/2 میلیون خانوار ایرانی ، 21/6 میلیون واحد مسکونی در کشور وجود دارد که در صورت تقسیم عادلانه آنها هیچ خانوار ایرانی نبایستی بدون واحد مسکونی باشد ولیکن در طرف دیگر این آمار ، شاهد خالی ماندن 1/6 میلیون واحد مسکونی بویژه در پایتخت هستیم.
نکته دیگر اینکه با وجود به ثمر رسیدن تعداد زیادی از واحد های مسکونی مهر در کشور که پاسخگوی نیاز بازار می باشد بایستی با کاهش تقاضا، شاهد تنزل هزینه مسکن از کل هزینه خانوار باشیم ولی بر خلاف انتظارات، این مورد در سال 90 با رشد 6 درصدی همراه بوده است. البته این موضوع در میان گروه های کم درآمد جامعه رشد کمتر و بعضاً منفی همراه داشته است بطوری که هزینه مسکن از کل هزینه خانوار در دهک اول با کاهش 4/5 درصدی حاکی از تاثیر مثبت مسکن مهر بر وضعیت و کاهش هزینه مسکن در دهک های پایین جامعه دارد.
شکل((2 یکی از آپارتمان های پروژه مسکن مهر شوشتر
مأخذ : نگارندگان
در ادامه مقاله پس از نیم نگاهی به اوضاع مسکن، سعی گردیده تا به معرفی بستر شکل گیری نمونه های مسکن های اجتماعی مربوطه به نیز واکاوی این مجموعه ها پرداخته می شود.
-4 معرفی شهر تاریخی شوشتر
شهر شوشتر 4 یکی از مهمترین شهرهای تاریخی ایران و خوزستان محسوب می شود. این شهر در شمال استان خوزستان قرار گرفته است و رودخانه کارون ، مهمترین رودخانه ایران پس از رسیدن به شهر شوشتر در شمال شهر توسط بندی به نام بندمیزان به دو شاخه گرگر و شطیط تقسیم می گردد. عبور رودخانه کارون و شاخه های آن در طی زمان باعث شکل گیری حیات شهری و رونق و توسعه در منطقه شوشتر گردیده است.
این شهر دارای وسعتی در حدود 3440 کیلومتر مربع بوده که شهر قدیمی و تاریخی شوشتر به عنوان هسته مرکزی آن و محصور در شعبات رودخانه کارون می باشد.
از نظر آب و هوا ، شهر شوشتر در اقلیم گرم و نیمه مرطوب قرار می گیرد ، به طوری که زمستان ها هوای آن مناسب و تابستان ها به شدت گرم است.( ماجدی، 1389، ( 4
در این شهر چهار فصل به صورت منظم دیده نمی شود ، به این معنی که تابستان و پاییز آن طولانی و زمستان و بهار آن کوتاه مدت است، به همین سبب در اواخر زمستان و اوایل بهار به علت مساعد بودن آب و هوا ، پوشش گیاهی به حد کمال می رسد و با سپری شدن چند ماه اول سال به علت بالا رفتن دما و قطع بارندگی شاهد از بین رفتن پوشش گیاهی هستیم .
-5 مسکن مهر شوشتر
مسکن مهر بزرگ ترین طرح ملی در حوزه ی مسکن است که با تدبیر دولت نهم و براساس قانون اساسی به منظور کمک به تأمین مسکن اقشار دهک های پایین جامعه طراحی شده است .
براین اساس، با رفع محدودیت های مترتب، این طرح با سرعت بسیار در حال پیشرفت است به طوری که می توان پیش بینی کرد تا یک سال آتی شاهد اجرای حجم عمده ای از این پروژه عظیم در گستره کشور باشیم. این مهم در شرایطی صورت می پذیرد که لزوم دخالت دولت در ساماندهی بازار مسکن بر کسی پوشیده نیست، اما حرکت در این مسیر بدیع، بایستی با دانش و دقت کافی صورت پذیرد.
در همین راستا در شهرستان شوشتر نیز پروژه مسکن مهر در دو فاز، جمعاً به مساحت 220 هکتار در شمال کوی فرهنگ شهر و نیرو در حال اجراست به طوری که پس از اتمام طرح، 9 هزار و 728 واحد مسکونی پذیرای 38 هزار و 912 نفر از مردم شوشتر خواهد بود.
در مرحله نخست اجرای طرح و در فاز اول که از سال 1387 با انجام آماده سازی زمین و به تعداد 3هزار و 944 واحد در قالب 50 پروژه (تعاونی) و در واحد های 5 طبقه ، 8 ، 16 و 24 واحدی و با مساحت 75 تا 85 متر مربع ، در حال ساخت می باشد. پیش بینی می شود تعداد 19 هزار و 720 نفر در پایان طرح در این واحد ها ساکن شوند.
شایان ذکر است تا پایان نیمه نخست سال 1391، هزار واحد از خانه های فاز یک، به متقاضیان تحویل خواهد شد و این روند تا تحویل تمامی واحد های فاز اول تا پایان نیمه نخست سال 1392 ادامه خواهد یافت.5 البته جای تامل است که در حال حاضر حدوداً600 نفر از اعضای تعاونی ها، از ادامه همراهی با پروژه منصرف شده اند. در چنین شرایطی اجرای فاز دوم این پروژه تا چند سال آینده دور از ذهن خواهد بود.
-6 شهرک مسکونی شوشترنو
.1-6 شوشترنو نمونه ای از مسکن اجتماعی
شهرک شوشترنو یکی از نمونه های ارزشمند در معماری معاصر ایران به شمار می آید. این مجموعه در ابتدا برای اسکان کارکنان شرکت کشت و صنعت کارون ساخته شد ولی با شروع انقلاب کار ساختش ناتمام ماند و پس از آغاز جنگ تحمیلی به عنوان مسکن جنگ زدگان مطرح گردید.
حال با توجه به اینکه این شهرک به عنوان مجموعه مسکونی است که توسط دولت و برای اسکان اقشار کم درآمد برپا گردیده، بایستی آن را نمونه ای از مسکن اجتماعی دانست که در ادامه به معرفی آن پرداخته شده است.
.2-6 معرفی شهرک
آخرین کار کامران طباطبایی دیبا ، در سال های اقامت در ایران طراحی شهرک شوشتر نو در سال های 1352 تا 1357 بود، که سرانجام دیبا را به آرزوی دیرین طراحی شهری و شهرسازی رساند و او توانست در آن ایده های شهرسازی خود را، که جسته و گریخته در طرح های معماری اش نمود کرده بود، به اجرا درآورد. به اصرار دیبا محل احداث شهرک شوشتر نو از وسط صحرا به مجاورت شوشتر منتقل شد، چرا که می خواست شهرک نو به نوعی ادامه و گسترش شهر موجود باشد. برای طراحی این شهرک گروه بزرگی را سامان داد و بر تمام جزئیات، از جمله نامگذاری معابر از قبیل شیرین و فرهاد و بلوار وصال، خود مداخله کرد.
با توجه به آنچه در مجله ایتالیایی AA در معرفی شهرک شوشترنو آمده است ، این شهرک با داشتن حدود 31 هزار واحد مسکونی در زمینی به مساحت 270 هکتار توسط دیبا و همکارانش در دفتر مشاورD.A.Z طراحی گردید. البته باید گفت که این اطلاعات به طرح اولیه دیبا مربوط بوده است. شهرک کنونی شوشترنو با ظرفیت جمعیتی بالغ بر 30 هزار نفر ، در راستای یک شاهراه اصلی قرار گرفته است. این شهرک به شکل مجتمع های مسکونی متراکم افقی ، با در نظر گرفتن مسافت مناسب بین محل سکونت با فضاهای عمومی نظیر مسجد و مراکز خدماتی چون دکان خواربار فروشی، مدرسه و حمام، در مقیاس انسانی طراحی شده است.
مجله ایتالیاتی لوتوس در بررسی شهرک شوشترنو می نویسد :
" این تصویری است از یک شهر ایرانی که هم کهن است وهم نوین ، هم برخوردار از فرهنگ بومی و محلی است وهم فرهنگ جهانی ... و درجای دیگر می نویسد: طرح شهرک شوشتر، اگرچه مبهم از امکانات و افکار مدرن است، انگار به گذشته و سنت محلی تعلق دارد و زمان ساخت آن مشخص نیست." (افشار نادری، ( 1379 شهرک شوشتر نو در سال 1362 جایزه معماری بنیاد آقا خان را دریافت کرد و در نمایشگاه بی نیال ونیز و سپس در پاریس به نمایش گذاشته شد. طرح شهرک در اغلب مجلات معماری جهانی نیز چاپ شد. از دیگر افتخارات شهرک شوشتر نو این بود که در سال 2000 ) 1377 میلادی ) در نمایشگاه آثار معماری وشهرسازی شاخص قرن به نمایش درآمد.
یکی از مشخصه های معماری دیبا که در این مجموعه به خوبی دیده می شود ، بهره گیری از الگوهای معماری ایرانی به شیوه ای اصیل و منحصر به فرد است. دیبا بیشتر از اصول سازماندهی وگونه شناسی فضای ایرانی استفاده می کند تا عناصر و تزئینات ؛ که تأکید بر محورها یکی از این موارد است. الگوی شهر جدید شوشتر یا همان شوشتر نو و محورهای پیاده آن ، که از مسیر عبور اتومبیل تفکیک شده اند، بر اساس طرح کهن صلیب با میدانی در محل تقاطع بازوها و باغ راه های سبز در چهار جهت اصلی عالم به وجود آمده اند. میدان شهرک شوشتر نو نیز به گونه ای طراحی شده است که یک فضای درونی به نظر می رسد. گویی نخست فضای خالی مرکزی طراحی شده است و سپس ساختمان های دور آن به گونه ای چیده شده اند تا بدنه ای منسجم و پیوسته ای به وجود آید.
دیبا با طراحی و ساخت شهرک شوشترنو و پیشکش الگویی ارزشمند در ساخت مجموعه های مسکونی ، نشان می دهد که می توان مجموعه هایی را ساخت که در عین امروزی بودن، با هویت نیز باشند و بتوانند نیازهای ساکنان خود را برآورده سازند. ( ماجدی ، 1389، (4
این نکته را نیز باید افزود که کار شهرساز با ساخت مجموعه های مسکونی به پایان نمی رسد و مجموعه تا قرارگرفتن ساکنان و بهره برداری از آن و حتی در ادامه حیات خود ، نظارت شهرسازان و مسئولان ذیربط را طلب می نماید. این عاملی است که امروز به واسطه تحولات تاریخی و اجتماعی ؛ ناهمگون شدن بافت اجتماعی شهرک ، حضور عناصر بزرگ مقیاس در آن و تغییرات خودسرانه ساکنان در سیما و بافت را در پی داشته و این موضوع به نقطه ضعفی برای مجموعه ارزشمند شهرک شوشترنو بدل گشته است.
-7 مقایسه تطبیقی مسکن مهر شوشتر و شهرک مسکونی شوشترنو
انجام بررسی تطبیقی در مسایل شهری احتیاج به معیارهایی دارد تا با کمک آنها بتوان به مقایسه نمونه های موردی تحقیق پرداخت. در این پژوهش نیز سعی شده تا پس از شناخت کافی نمونه های موردی ، با بهره گیری از معیارهایی که در بخش های مکانیابی، کالبدی، بصری و مسایل فرهنگی- اجتماعی دسته بندی شده اند، به بررسی تصبیقی نمونه ها پرداخته شود.
.1-7 مساحت دو مجموعه
.2-7 جمعیت دو مجموعه
