بخشی از مقاله
چکیده:
در آموزش تاریخ دانش آموز باید بدانند که دادههای تاریخی چگونه فراهم میآیند و باید شرایطی فراهم کرد که آنها شیوهی پژوهش در تاریخ را با کارورزی بیاموزند، چنانکه در درس علوم تجربی از آنها خواسته میشود خودشان فرضیه داشته باشند و برای ارزیابی آن به آزمایش بپردازند. یکی از مهارتهای بنیادی در آموزش تاریخ تفسیر رویدادهای تاریخی است. بنابراین باید دیدگاهها، ارزشها، شخصیتها، رفتارها را با هم مقایسه کنند. در این راستا رابطهی چند علتی را در نظر بگیرند و به اهمیت فرد در تاریخ، اثرگذاری اندیشهها، گرایشها، باورها، رویدادهای تصادفی و رفتارهای نامعقول بر پیدایش واقعیتهای تاریخی توجه کنند. روایتهای تاریخی را مقایسه کنند و شباهتها و تفاوتهای آنها را بیایند. تفسیرهای متفاوت را با هم مقایسه کنند. در این مقاله سعی شده با تکیه بر منابع کتابخانهای و با روش توصیفی- تحلیلی رویداد تاریخی - انقلاب شاه و مردم؛ انقلاب سفید - را بر حسب شرایط زمانی مورد مورد تفسیر قرار داد.
واژگان کلیدی: آموزش، تاریخ، تفسیر، انقلاب شاه و مردم، انقلاب سفید
مقدمه:
از ارکان اساسی تکوین و توسعه و انتقال عناصر فرهنگی جامعه نظام تربیتی آن است. آموزش و پرورش یکی از مهمترین عناصر در این رابطه است. تاریخ مسئول تبیین هویت گذشته است ولی باید آن را در رابطه با حال مورد بررسی قرار داد. از آن جا که روش مطالعه در برخی از علوم، مشاهده مستقیم است؛ به طوری که پژوهشگر میتواند بدون واسطه به مشاهده و مطالعهی پدیده های موردنظر خویش بپردازد، از آنها تصویر تهیه کند، اندازهگیری نماید و خواص آنها را معین سازد. بنابراین روش مشاهدهی مستقیم، در علوم تجربی کاربرد بسیار دارد و درحقیقت، اینگونه علوم، مبتنی بر تجربه حسی هستند.
در علوم انسانی روش بررسی موضوعات و تحقیق پیرامون آنها به گونهای دیگر است. در تاریخ که یکی از شاخههای علوم انسانی است، بیشتر با روش مشاهده غیرمستقیم به مطالعهی پدیده ها میپردازند، زیرا موضوع مطالعات تاریخی در دسترس پژوهشگر نیست و مربوط به گذشته است. اما در علوم تجربی پدیدههای مورد مطالعه در زمان حال وجود دارند. گذشتهی بشر بسیار طولانی است و هر انسانی میتواند تنها بیننده بخش اندکی از این گذشته باشد. از آن جا که پدیدههای تاریخی از نوع تجربه تکرارناپذیر هستند و در زمان گذشته یک بار اتفاق افتادهاند و دیگر امکان تکرار آنها به همان شکل نخستین وجود ندارد.
بنابراین در آموزش تاریخ آن چه مهم است تفسیر این رویدادها است؛ یعنی باید تفسیرهای متفاوت را مورد بررسی قرار داد و شرایط زمانی که گزارش رویداد تاریخی نوشته شده را مورد بررسی قرار داد و آنچه را به واقعیت نزدیک است را بیان کرد. در این مقاله ابتدا به تعریفی از تاریخ چه به لحاظ لغوی و چه اصطلاحی پرداخته شده است. بدنبال آن در مورد اینکه تفسیر چیست و در تاریخ چگونه است پرداخته شده و بعد کتابهای آموزشی قبل و بعد از انقلاب را مورد بررسی قرار داده که در مورد یک رویداد چه تفاسیری دارند و در آخر نتیجه تفسیرها آمده است.
تعریف لغوی و اصطلاحی تاریخ
تاریخ در لغت به معنای تعیین زمان رویدادهاست. تاریخ در اصطلاح دو معنا دارد: معنای اول دال بر وقایع و حوادث گذشته می باشد که این معنا از تاریخ ناظر به نفس رخدادهایی است که در گذشته واقع شده است آن است. معنای دوم از تاریخ، ناظر به علم و دانش تاریخ میباشد که وظیفهی آن گزارش از وقایع و حوادثی است که در گذشته رخ داده است - استنفورد، 1384، . - 117 در این علم از وقایع، سرگذشت و سرنوشت سلسلهها، حکومتها، اقوام، تمدنها، فرهنگها و سنتهای گذشته حرف زده میشود پیدا میکند. تاریخ یک چیز نیست، بلکه چندین چیز است. تاریخ هم عبارت است از چیزی که اتفاق میافتد و هم تصویری که از آن در ذهن میسازیم.
تاریخِ نخست همان چیزی است که ما میخواهیم باور کنیم که مجموعهای باشد از رویدادها یا موقعیتهای عینی، یا وجودهای قابل شناسایی وقابلِ تشخیص واقع شده در زمان و مکان معین.تاریخِ دوم عبارت است از ذخیره، یادآوری، بازآفرینی و بازفهم آن رویدادها و بالاخره تأثیر آنها بر شیوهی برخورد ما با رویدادها و موقعیتهای کنونی. در تاریخ به مثابه رویداد هدف این است که در رویدادهای گذشته، الگو یا معنای کلی کشف شود. در تاریخ به مثابه گزارش به مسائلی دربارهی پژوهش تاریخی پرداخته میشود - کالینگوود، 1385، . - 98
چگونگی تفسیر و تبیین رویدادهای تاریخی
تبیین دامنه علم تاریخ نیازمند تعریف موضوع و شاخصههای این علم میباشد تا از این طریق حد و مرز این علم قابل تشخیص گردد. علم تاریخ، علم شناخت و تفسیر گذشتهی انسانها در پرتو حال است که بر اساس روشها، گزینشها و تفسیرهای مورخان به دست میآید. برخی دیگر از محققان به ارائه شاخصههای علم تاریخ پرداختهاند که از جمله سه متغیر انسان، گذشته، وقایع مهمه، مؤلفههای اصلی تاریخ شمرده شده است. بنابراین مولفههای دانش تاریخ در مورد واقعیت گذشته، تفسیر آثار بازمانده و زمان میباشد - کالینگوود، 1385، . - 105در تاریخ ما با جمعآوری منظم و ارزیابی اطلاعات مربوط به گذشته روبه رو هستیم. پژوهش تاریخی عبارت است از کاربرد روش علمی پژوهش در مسائل تاریخی که درباره گذشته، دارای حقایقی هستند.
پژوهش تاریخی، ضرورتاً با وقایعی سر و کاردارد که قبل از تصمیم پژوهشگر به مطالعه آنها، به وقوع پیوستهاند. پژوهش تاریخی برای پاسخ به سؤالهایی در مورد علل، اثرات و یا روندهای گذشته برای روشن شدن رفتارها یا شرایط حال انجام میشود که میتواند رفتارهای کنونی را نشان دهد. از آنجایی که کشف حقایق و شناخت رویدادهای گذشته مستلزم دستیابی به دادههای قابل اعتماد و ارزیابی آنهاست، کیفیت اطلاعات در پژوهش تاریخی از اهمیت زیادی برخوردار است - باقری و دیگران، 1386، . - 159 تفسیر آنچه در کتابهای تاریخی آمده بر عهده معلم است که تاریخ را آموزش میدهند.
در این راستا باید معلم دادههای ضعیف را از دادههای قوی تشخیص دهد. در آموزش تاریخ باید بدون پیشداوری و فارغ از هر گونه تعصب یا جهتگیری عمل کرد. از آنجا که اخبار تاریخی شکل و ساختار واحدی ندارند به شکلهای گوناگون و متنوعی دیده میشوند که عبارت اند از روایاتی که تنها یک راوی دارند، اخباری که راویان متعدد دارند، اخبار شاذ و نادری که تنها در برخی منابع ذکر شدهاند، اخبار متضاد و متعارض، اخبار مشابه و خلاء و گسست در قسمتهای مختلف یک خبر یا یک رویداد - ملایی توانی، 1390، - 132بیدقتی و فقدان تخصص و تقلید و رونویسی از دیگران ممکن است یک رویداد تاریخی را که کاذب است به خبری متواتر تبدیل کند و آن را رویدادی صادق تبدیل کند. حب و بغضها، تعصبات و تعقلات مذهبی و قومی و سیاسی و منافع فردی نیز بر این روند اثر دارد در نتیجه در آموزش تاریخ با این مشکلات روبه رو هستیم که نیازمند بررسی رویدادها هستیم برای رسیدن به واقعیت - حضرتی،1394، . - 115
از آنجا که خبری که راوی واحد یا معدود دارد با اخباری که راویان بسیار از طرق گوناگون به دست آورده و روایت کردهاند، از نظر اعتبار صحت یکی دانست. اخباری که راوی واحد یا معدود دارد با اخباری که راویان بسیار دارد از نظر اعتبار و صحت متفاوت هستند. اخباری مشهوری که در متون متعدد نقل شدهاند، بیشتر مایه اعتماد هستند تا اخبار شاذی که با روایات متواتر و مشهور تفاوت دارند و این البته نمیتواند دلیلی بر مردود بودن اخبار شاذ باشد - ملایی توانی، 134،. - 1390در بررسی اخبار راویان ممکن است خبر شاذ صادقانهتر باشد و در سلسله راویان اخبار متواتر راویان غیر معتبر یافت شود. اخباری که مستدات بیشتری در تایید آن وجود دارد و با مقتضیات زمانهاش سازگاری بیشتری دارد، به همان نسبت از اعتبار بیشتری برخوردار خواهد بود. در بعضی موارد که هیچ دلیل و نشانهای برای ترجیح اخبار متناقض وجود ندارد.
در تاریخ باید در جایگاه قاضی نشست و با استفادهی درست از توانمندیهای ذهنی و عقلی خود قضاوت کرد. این امر در مورد اخبارمشابه نیز صادق است. یعنی مورخ گاه بین دو خصم و گاه بین دو دوست باید داوری کند و طبیعتا بین در پاره ای از موارد نمیتواند دلیل قوی در رد یا تایید یکی از آنها اقامه کند. در این موارد باید باید به ظن و حدس و گمان روی بیاورد - زرینکوب، 1362، . - 112 کسی که به تاریخ میپردازد؛ باید از خطر سبکسری، سهل باوری، بی دقتی، خستگی در جستجوی واقعیت و...دوری کند و چشم بسته تسلیم مندرجات همه نوع سند نشود. وسواس اگرچه همواره لازمه کار علمی است ولی متوسل شدن به قیاس و استدلال هم لازمه کار مورخ است و با قیاس و استدلال است که میتوان از میان اشخاص و رویدادهای مورد بحث آنها را که موثر بودهاند بیابد و در امر تصفیه و تفکیک علمی دادهها نیز به قیاس و استدلال توام با دقت و احتیاط پرداخت - شاله، بی تا، . - 218
پژوهشگر تاریخی چیزی بیش از ترتیب زمان وقایع گذشته را بررسی مییکند و آن تفسیر و ارتباط وقایع با یکدیگر است. باید توجه داشت که پژوهش تاریخی، با مطالعه منابع مربوط به گذشته و یا بازگویی صرف تاریخ متفاوت است. پژوهش تاریخی مانند سایر روشهای پژوهش، با هدف کشف جدید، نه بازگویی و خلاصه دانش موجود، سروکار دارد. یکی از تفاوتهای عمده بین پژوهش تاریخی و انجام مطالعه در مورد تاریخ در این است که در پژوهش تاریخی، فرضیه یا سؤال مشخصی مطرح می-شود - دلاور، 1387، . - 115 تلاش محقق در روش پژوهش تاریخی بر آن است که حقایق گذشته را از طریق جمعآوری اطلاعات، ارزشیابی و بررسی صحت و سقم این اطلاعات، ترکیب دلایل صحیح و تجزیه و تحلیل آنها است - نادری و نراقی، 1385، . - 88انقلاب شاه و ملت در کتابهای آموزشی قبل از انقلاب
