مقاله سبک زندگی از منظر رهبری

بخشی از مقاله

چکیده

با توجه به ضرورت پرداختن به موضوع سبک زندگی اسلامی و اهمیت ویژه اي که این موضوع دارد، نگارنده را بر این داشت که در این نگارش به تعریف سبک زندگی اسلامی و تبیین دقیق مفهوم آن بپردازد و اینکه این مفهوم با مفاهیم دیگر از جمله فرهنگ، اخلاق، مهارتهاي زندگی و غیره خلط نشود. سپس به این مسأله پرداخته می شود که آیا ترکیب سبک زندگی و اسلامی صحیح است یا نه؟ و اینکه ترکیب سبک زندگی اسلامی – ایرانی یعنی چه؟ بعد از اینکه تعریفی منطقی از این موضوع به دست آمد و مفهوم سبک زندگی اسلامی تبیین شد، به بررسی تاریخی مقوله سبک زندگی در ایران قدیم و غرب پرداخته و سبک زندگی ایران در مواجهه با غرب مدرن مورد بررسی قرار می گیرد.

بعد از طرح مسأله غرب مدرن و تأثیرات آن بر ایران و دیگر کشورهاي سلامی، لزوم این امر روشن می شود که تعریف و تبیینی از سبک زندگی غربی صورت گیرد و این موضوع بررسی شود که زمینه هاي فکري و فلسفی سبک زندگی غربی چیست و داعیه داران این سبک زندگی غربی چه کسانی هستند؟ و سپس بطور خلاصه به کم و کاستی این سبک پرداخته شده است. به این نکته هم اشاره شده است که آیا ما سبک زندگی اسلامی داریم و یا سبک هاي زندگی اسلامی؛ و اینکه آیا رفتارها و أعمال مردم در جامعه بر زندگی آنها تأثیر می گذارد یا نه؟ و مطرح کردن »تولید علم و جنبش نرم افزاري« را در لاینی موازي بامقوله »سبک زندگی« توسط رهبر انقلاب براي چیست و چه رابطه اي دارند؟ در آخر به مصداقی از سبک زندگی در فرمایشات امام علی »علیه السلام«در نهج البلاغه پرداخته می شود و وصیت آن امام همام به تقوي و نظم را توضیح می دهیم.

مقدمه

پس از سخنان مقام معظم رهبري در خراسان شمالی که به طور مفصل به مبحث سبک زندگی اسلامی و جایگاه آن در تمدن نوین اسلامی پرداختند، اشخاص و نهادهاي متعددي بلافاصله دست به کار براي پرداختن به این موضوع شدند. اشاره رهبر فرزانه انقلاب به سبک زندگی باعث شد تا موج جدیدي به راه بیافتد و واکنشهاي هیجانآمیز سراسر کشور را فرا بگیرد. با دقّت در بیانات ایشان، سه نکته راهبردي را می توان دریافت: نکته اول این است که موضوع سبک زندگی اسلامی پیش از این نیز در سخنان ایشان مطرح شده بود و سابقه آن حتی به اولین سال هاي رهبري معظم له بازمیگردد.

البته ایشان پیش از این به طور صریح از عنوان سبک زندگی اسلامی استفاده نکرده بودند، لکن مفاهیم و مصادیقی که عنوان نمودهاند، در ذیل سبک زندگی قرار گرفته است. دومین نکتهاي که در صحبتهاي ایشان دیده میشود، اینکه سبک زندگی اسلامی را به عنوان »بخش حقیقی و اصلی تمدن نوین اسلامی« برشمردند، که متاسفانه این نگرش به سبک زندگی مورد غفلت واقع شده و عمدتا مبحث سبک زندگی را به زیرمجموعههاي آن از قبیل ازدواج، روابط خانوادگی و پوشش تقلیل دادند.

آنچه رهبر انقلاب به آن نظر دارند، ارائه یک الگوي رفتاري کاربردي بر اساس فرهنگ اسلامی است که در نگاه تمدنی، نه تنها براي مردم ایران، بلکه براي مردم سراسر جهان قابل ارائه و تجویز باشد. سومین نکته قابل توجه در بیانات رهبر انقلاب در خراسان شمالی، ارائه این مبحث در میان جوانان است. ایشان، همچون برخی موارد مشابه، یکی از راهبرديترین مسایل و دغدغههاي خود و حکومت اسلامی را در میان جوانان مطرح نمودند تا ضمن تاکید بر اهمیت مداخله ایشان در امور، وظیفه سنگین تبیین و صد البته پیادهسازي سبک زندگی اسلامی را بر دوش جوانان نهادند.

»سبک زندگی« چیست؟

واژه ي سبک زندگی که در ادبیات امروزي به مثابه ي واژهاي کلیدي مطرح شده است، از نظر لغوي و موارد کاربرد، گسترة وسیعی را دربرمیگیرد؛ یعنی از رفتارهاي خاصی که هر فردي براي زندگی خود برمیگزیند تا رفتارهاي خانوادگی، فامیلی، محلی، شهري، کشوري و بینالملل قابل اطلاق است. از این منظر، میتوان سبک زندگی را ویژگیهاي رفتاري انسان تعریف کرد و بر اساس اختلاف این ویژگی ها، تعدد سبکها را در نظر گرفت؛ اما این ویژگیها از دیدگاههاي مختلف قابل تقسیم به أشکال مختلف است؛ گسترة این تقسیمبندي سبک زندگی فردي، خانوادگی، گروه خاص، افراد یک شهر یا منطقه و زندگیهاي بین المللی را شامل میشود.

شایسته است در مردمشناسی بهصورت توصیفی به بیان این مسائل بپردازند. اینکه ساکنان هر منطقهاي چه ویژگیهاي رفتاري دارند، خودبهخود بار ارزشی مثبتی یا منفی اي ندارد. این یک نوع تقسیمبندي به لحاظ گستره متعلَق است. نوع دیگر تقسیمبندي از نظر عواملی است که در این ویژگیها مؤثر است؛ یعنی گاهی عوامل طبیعی، اقلیمی و جغرافیایی مانند نوع آب و هوا یا غذاها یا لباس و عوامل اجتماعی و تاریخی در آن مؤثر است.

در نهایت، عوامل فرهنگی یا به تعبیر دیگر عوامل ارزشی منشأ این تقسیمبندي می شود؛ یعنی روشهاي زندگی جوامع مختلف را ارزشگذاري، و بر این اساس خوب یا بد بودن کاري را مشخص میکنند که نتیجه آن انتخاب روش خوب است. بحثهایی که امروزه، ویژهبه پس از سخنان مقام معظم رهبري، مطرح شده است، صرفاً یک بحث توصیفی و تاریخی نیست؛ بلکه منظور این است که سبکهاي زندگی را بررسی و ارزشیابی، و سبک صحیح را مشخص کنیم. وقتی پسوند اسلامی نیز بدان افزوده میشود، بدان معناست که معیار سنجش آن، ارزشهاي اسلامی است . پس واژة سبک زندگی اسلامی میتواند متضمن این ویژگیها باشد که فرد مورد نظر نیست؛ بلکه منظور یک رفتار جمعی و اجتماعی است.

در مسائل اجتماعی نیز همه افراد ملحوظ نیستند و معمولاً روش رایج در جامعه بررسی میشود. البته چهبسا استثناهایی نیز وجود داشته باشد یا بخش زیادي از آن جامعه این روش را نداشته باشند. این نیز ویژگی بحثهاي اجتماعی است. هدفمان این است که روشن سازیم باید چه نوع زندگیاي داشته باشیم و چه سبکی غلط است که از آن دوري کنیم. البته معیار ارزشیابیمان نیز ارزشهاي اسلامی است. از طرف دیگر، باید ضوابط ارزشیابی اسلامی را در نظر داشته باشیم که آن نیز متدولوژي خاص خود را دارد؛ اما اینکه ارزشها و سبک زندگی موجود چگونه است، باید از نظر جامعهشناختی و روش خاص خودش مشخص شود؛ اما این که ارزشهاي اسلامی، بهمثابه معیار سنجش چیست، باید اسلام و ارزشهاي اسلامی را شناخت.

باید این دو را با هم تطبیق دهیم که آیا آنچه رایج است با سبک زندگی اسلامی یعنی با ارزشهایی که اسلام در رفتار معتبر میداند، مطابقت دارد یا ندارد. آنگاه بخشی را که تطابق ندارد، باید براي اصلاح آن چارهجویی شود که چه کنیم مردم به سمت زندگی اسلامی حرکت، و کمبودهایشان را جبران کنند؛ راهکار آن چیست؟ از کجا باید شروع کرد، و چه نهادهایی براي این اصلاح رفتار مؤثر هستند؟ پس به طور کلی می توان گفت مفهوم »سبک زندگی« از جمله مفاهیم علوم اجتماعی و علم جامعه شناسی و مردم شناسی است که اخراًی و در دهه اخیر بسیار مورد توجه عالمان علوم اجتماعی و مدیران فرهنگی قرار گرفته است؛ سبک زندگی معنایی است که از به هم تنیدگی و پیوند و نظام وارگی و شبکه اي بودن عوامل متعددي که در شیوه هاي زندگی یا اقلیم هاي زیستن انسان تأثیر می گذارند، به وجود آمده است.

تقرباًی در اکثر تعریف هاي سبک زندگی می توان دو مفهوم را یافت که در تعریف سبک زندگی در نظر گرفته شده است؛ و در واقع هر دو مفهوم هم، به واژه »سبک« باز می گردد: اول، مفهوم وحدت و جامعیت و دوم، مفهوم تمایز و تفارق. به این معنی که سبک زندگی حاکی از مجموعه عوامل و عناصري است که کم و بیش به طور نظام مند با هم ارتباط داشته و یک شاکله کلی فرهنگی و اجتماعی را پدید می آورند. همین پیوستگی، اتحاد و نظام مندي کُلاین را از کُل هاي دیگر متمایز می کند. وجود کلماتی همچون الگو، نظام مندي، کلیت، هویت و تمایز در بیانات اخیر رهبر فرزانه انقلاب نیز حاکی از همین مطلب است و به همین دلیل است که امروز از دو مدل و الگوي متمایز و متفاوت سبک زندگی اسلامی و غربی سخن می گوییم.

واژگان مترادف سبک زندگی اسلامی: سبک زندگی شیعی، ارزشی، ایدئولوژیک، جهادي، انقلابی، دینی و تعابیر معادل سبک زندگی غربی: سبک زندگی اروپایی، مسیحی، آمریکایی و وسترنیزه می باشد اما آن چه در تعریف هاي سبک زندگی، جلوه گر می شود آن است که این تعریف قرابت بسیاري با مفهوم هویت پیدا می کند اما با این تفاوت که علاوه بر هویت، مناسبات و رفتارهاي عینی و واقعی زندگی را نیز شامل می شود و می توان مثالها و مصداقهایی از زندگی واقعی را شاهد آورد که رهبر انقلاب نیز به بیش از بیست مورد از آنها اشاره کردند.

مفهوم شناسی سبک زندگی

مفهوم سبک زندگی - - Life style از زمره مفاهیمی است که پژوهشگران حوزه جامعه شناسی و مطالعات فرهنگی براي بیان پاره اي از واقعیت هاي فرهنگی جامعه آن را مطرح و به کار می برند و دامنه به کارگیري آن در ادبیات علوم اجتماعی و مطالعات فرهنگی رواج زیادي یافته است تا حدي که بعضی معتقدند که این مفهوم قابلیت جانشینی بسیاري از واژگان موجود از جمله مفهوم طبقه را داراست و می تواند به نحو دقیق تري، گویاي واقعیت پیچیده رفتارها و حتی نگرش هاي فرهنگی و اجتماعی در جامعه امروز ما باشد و حتی برخی اندیشمندان به کارگیري آن به جاي مفاهیم فراگیري چون قومیت و ملیت را مطرح کرده اند.

سبک زندگی در رشته مطالعات فرهنگی به مجموعه رفتارها، مدلها و الگوهاي کنش هاي هر فرد اطلاق می شود که معطوف به ابعاد هنجاري، رفتاري و معنایی زندگی اجتماعی او باشد و نشان دهنده کم و کیف نظام باورها و کنش ها و واکنش هاي فرد و جامعه می باشد. به عبارتی سبک زندگی دلالت بر ماهیت و محتواي روابط، تعاملات و کنش هاي اشخاص و آحاد مردم در هر جامعه دارد.

سبک زندگی دینی و سبک زندگی اسلامی- ایرانی

بر اساس معنی ارائهشده از سبک زندگی، آیا ترکیب »سبک زندگی دینی واسلامی« ترکیبی درست و بامعنی است یا نه؟ پاسخ مثبت است. سبک زندگی دینی سبکی است که الگوهاي مطرح در آن از ترجیحات دینی یا مبتنی بر مبانی دینی پدید آمده است. به لحاظ عینی ما میتوانیم درون هر نوع فرهنگ مبتنی بر مذهب و مکتبی - اعم از شیعه، سنی، مسیحی، بودایی و - … این الگوها را دنبال کنیم اتفاقاًو این یکی از حوزههاي مطالعاتی فعال در مورد سبک زندگی در مجامع علمی است. در حوزه اندیشه و فرهنگ اسلامی و شیعی هم مطالعاتی شده و میتوان تحقیقات بسیار دیگري انجام داد، چون اسلام همه حوزههاي زندگی را پوشش داده و برایشان دستور دارد. لذا اسلام کاملترین سبکهاي زندگی را عرضه میکند.

اما ترکیب سبک زندگی »اسلامی-ایرانی« یعنی چه؟ آیا این یک اصطلاح توصیفی است یا تجویزي - ذهنی و آرمانی - ؟ به عبارتی آیا ما با واقعیتی در زندگی روزمرهمان روبهرو هستیم که میشود آن را سبک زندگی اسلامی-ایرانی نامید؟ یا اینکه ما مجموعهاي از گزارهها، آموزهها و دستورالعملهاي برآمده از اسلام را فراهم کردهایم و به مردم میگوییم اینها را انجام دهند تا رستگار شوند؟ پاسخ این است که این ترکیب هم میتواند توصیفی باشد و هم تجویزي. هم در تاریخ و فرهنگ این مرز و بوم و هم در زندگی روزمره مردمان امروز می توان به الگوهاي متعدد رفتاري اشاره کرد که برآمده از ترجیحات اسلامی و شیعی است. همچنین میتوان از میان آموزههاي دینی، الگوهایی رفتاري را تجویز کرد که مردم را با توجه خصائص تاریخی و جغرافیاییشان بهتر از هر مرجحی به سعادت برساند. پس این الگوي اسلامی-ایرانی از یک سو تجویز است و رو به سعادت و معنویت انسان دارد و از سوي دیگر با واقعیات زندگی انسان ایرانی و محیط او پیوند و تناسب دارد.