بخشی از مقاله
چکیده:
بحث قیمت گذاری نفت خام و همچنین فرآورده های نفتی یکی از موضوعاتی است که همواره مورد توجه فعالان در بازار نفت بطور خاص و جهانیان بطور عام بوده است.این که یک بشکه نفت خام که فرآیند تولید آن میلیونها سال به طور انجامیده و به عنوان یک منبع پایان پذیر شناخته می شود چه ارزشی دارد و چگونه باید قیمت گذاری شود و همچنین مقایسه آن با قیمت گذاری دیگر کالاها و خدمات همواره مورد توجه بوده است.در این نوشتار تلاش بر این است که ضمن بررسی سیر تحول شیوه های قیمت گذاری نفت خام و مقایسه آنها با یکدیگر عوامل و نهادهای اثرگذار بر قیمت نفت را شناخته و نیز ساختار و ویژگیهای انواع بازارهای نفت خام را مورد بررسی قرار دهیم.
کلمات کلیدی: قیمت گذاری، نفت خام، بازار نفت، رشد اقتصادی، شرکت های نفتی
مقدمه
قیمت نفت خام، عوامل مؤثر بر آن و روابط حاکم بر تعیین و تغییر آن همواره مورد توجه بوده است. از نگاه هر یک از فعالان بازار نفت یعنی تولید کنندگان، صادر کنندگان، وارد کنندگان، شرکتهای بین المللی نفتی و دیگر کارگزاران نفتی قیمتی متفاوت از دیگری وجود دارد. صادر کنندگان قیمتی را در نظر دارند و وارد کنندگان قیمتی دیگر و مصرف کننده نهایی نیز چنین است. گاهی مصرف کننده نهایی فرآورده های نفتی به واسطه پرداخت انواع مالیات و عوارض با قیمتهایی بسیار متفاوت از قیمت دیگر فعالان بازار نفت روبرو است. بنابراین قیمت از دید صادر کننده، پالایشگر و مصرف کننده نهایی به دلایل مختلف متفاوت خواهد بود.سطح هرکدام از این قیمتهای چندگانه تابع قوانین و عوامل مؤثر بر آن بوده که این حاکی از آن است که سطح این قیمتها نمی تواند برای همه یکسان باشد.
اما این نکته نیز باید اشاره شود که تعیین قیمت خام در دوره های مختلف نیز تابع عوامل و شرایط خاص حاکم بر بازارهای نفتی در زمان خود بوده است که این مجموعه قواعد، عوامل و شرایط را میتوان به عنوان »نظام قیمت گذاری نفت خام« نامید. در هر مقطع زمانی به واسطه شرایط خاص حاکم بر آن دوره یکی از گروههای مزبور نقش تعیین کننده در تعیین قیمت نفت خام و هدایت و جهت دهی آن داشته اند.برای تبیین عوامل اثرگذار بر قیمت نفت خام بهتر است ابتدا به عوامل مؤثر بر تقاضا و عرضه آن اشاره شود تا درک اولیه ای از تغییرات قیمت نفت خام بدست آید. قیمت نفت خام از دو بخش کلی تشکیل می شود که یکی ارزش ذاتی آن است و دیگری هزینه تولید آن.
در مورد هزینه های تولید باید اشاره کرد که به دلیل تنوع تکنولوژی تولید همواره تفاوتهایی بین تولید کنندگان مختلف وجود دارد اما بر خلاف هزینه های تولید، ارزش ذاتی نفت دارای تفاوت زیادی در بین تولید کنندگان نیست و این ارزش ذاتی بیشتر مربوط به عوامل بنیادی در قیمت گذاری نفت می شود که از جمله میتوان عوامل سیاسی، اقتصادی و امنیتی را اشاره نمود. برای بحث در مورد تعیین قیمت نفت باید توجه اصلی به سمت ارزش ذاتی نفت باشد زیرا هزینه ها معمولاً تغییر چندانی نکرده اند .از جنبه تقاضا عوامل بسیاری همچون کشش قیمتی، رشد اقتصادی کشورها، قیمت انرژیهای جایگزین، ظرفیت های پالایشگاهی، آب و هوا، بازار فرآورده ها، ذخیره سازی نفت و فرآورده ها و تحولات سیاسی و اجتماعی همگی بر تقاضای نفت خام مؤثر هستند.
علاوه بر اینها میتوان گفت نوسان ارزش دارائیهایی که نفت براساس آنها ارزش گذاری میشود نیز در قیمت نفت خام اثر تعیین کننده دارند که مهمترین آنها دلار است و از سوی دیگر آن بخش از تقاضای نفت که با هدف سفته بازی صورت می گیرد نیز بسیار در قیمت نفت خام مؤثر است. بطوری که گفته می شود به ازای هر بشکه نفت که به صورت فیزیکی معامله میشود 200 بشکه به صورت کاغذی معامله می گردد. از جنبه عرضه نیز عوامل گوناگونی همچون اکتشافات صورت گرفته در مورد نفت و ذخایر آن، ظرفیتهای تولید، معاملات بورس نفت و مجموعه ای از دیگر عوامل بر تعیین قیمت نفت خام تأثیر دارند.اما واقع تفکیک عوامل مؤثر بر قیمتها در بازار نفت خام به دلیل پیچیدگی ها و تأثیر آنها بر یکدیگر کاری چندان نزدیک به واقعیت نیست چرا که اکثر این عوامل آنچنان در کنش متقابل با یکدیگرند که عملاً قابل تفکیک نمی باشند.
در محاسبات قیمت نفت عوامل دیگری نیز نقش دارند از جمله نوع نفت خام است بطوری که آنچه به عنوان نفت سبک و سنگین نامیده می شود درجه ای از ترکیبات نفتی - شامل گوگرد، نمک، فلزات و ... - است که API نامیده می شود و API بالاتر یعنی نفت سبک تر و این ویژگی در قیمت نفت خام مؤثر است. به دلیل مرغوب بودن نفت سبک و کم هزینه بودن پالایش آن عموماً گرانتر از نفت خام سنگین است و این یکی از اصلی ترین شاخص های تعیین قیمت در معاملات نفتی است البته نفت خام سنگین نیز مشتریان خاص خود را دارد.همچنین بورسهای نفتی نیز در بازار نفت از عوامل تعیین کننده قیمت به حساب می آیند بطوری که درحال حاضر بورس نایمکس در نیویورک و ICE در لندن قیمت نفت خامهای شاخص را تعیین واز بازیگران اصلی بازارهای جهانی نفت به شمار می آیند.
نفت خام عموماً دربازارهای مختلفی قابل معامله است. بازارهای فیزیکال به صورت - Over the Counter - یکی از فعال ترین بازارهای فعلی نفت خام است. در این بازار معاملات بصورت دوجانبه بوده و براساس مذاکرات قراردادی فیما بین طرفین توافق می شود.به منظور بررسی روند تحولات در قیمت نفت خام و همچنین در شیوه قیمت گذاری آن در ابتدا نگاهی به بازار جهانی نفت خام در دهه های 1950 و 1960 میلادی خالی از فایده نخواهد بود:پس از پایان جنگ جهانی دوم و مشخص شدن جایگاه و اهمیت انرژی و بخصوص نفت خام برای کشورهای پیروزی در جهت تأمین سوخت موردنیاز برای صنایع و بخشهای مختلف اقتصادی و پی بردن به نقش انرژی در فرآیند توسعه اقتصادی کشورها نفت و بازار جهانی آن در کانون توجهات قرار گرفت. در این سالها به واقع صنعت نفت دوران اولیه خود را سپری می کرد و مصرف فرآورده های نفتی نیز بطور فزاینده ای در حال افزایش بود.
در این سالها میدان های بزرگ نفتی در نقاط مختلف جهان از جمله در خاورمیانه کشف شدند و این منطقه جایگاه ویژه ای را در تولید نفت خام بخود اختصاص داد. پالایشگاه آبادان از نخستین پالایشگاههای جهان بود که در این منطقه مبادرت به عملیات پالایش نموده و بیش از 600 نوع فرآورده نفتی را تولید می کرد. با ابداع »عملیات شکست حرارتی1« به منظور تولید فرآورده های سبک تر و نیز »شکست کاتالیستی«2 به منظور شکستن مولکولهای سنگین در اوایل قرن بیستم راه برای توسعه صنعت نفت نیز همواره شده بود.در دهه 1950 با تصویب قوانین ضدتر است سخت گیرانه تر در آمریکا، شرکتهای نفتی آمریکایی تلاش کردند در عربستان صعودی، لیبی، کویت و شرکت بریتیش پترولیوم در ایران و عراق به امتیازات انحصاری دست یابند که متضمن تولید و سود عظیمی را برای این شرکتها به همراه داشت چرا که با افزایش تقاضای نفت در دهه مزبور امریکا به وارد کننده نفت خام تبدیل شد.
افزایش اکتشافات ذخایر نفتی در خاورمیانه و افزایش صادرات این کشورها به امریکا سود قابل توجهی را برای شرکتهای نفتی بدنبال داشت.هزینه تولید نفت خام در خاورمیانه بسیار کمتر از دیگر مناطق بود. لذایکی از دلایل پایین بودن قیمت نفت خام خاورمیانه پایین بودن هزینه تولید آن بود. به عنوان مثال هزینه تولید در آن زمان بطور متوسط حدود 20 سنت بود اما در برخی کشورها مانند کویت این هزینه بسیار کمتر از این مقدار یعنی حدود 5 سنت می بود. علاوه بر این موضوع باید به این نکته نیز توجه داشت که قیمت نفت خام در دهه 1940 سیری نزولی داشت و از 2/22 دلار در سال 1947 به 1/75 دلار در سال 1949 رسید و این موجب متوقف شدن تولید چاههایی که ذخیره اندک داشتند گردید.
بهره مالکانه در این سالها اندک و تنها معادل 12 درصد ارزش نفت خام بود. همچنین در این سالها قراردادهای امتیازی در کشورهای تولید کننده نفت مورد استفاده قرار گرفت. جالب است بدانیم که مقدار مالیاتی که شرکتهای نفتی به دولتهای خود می پرداختند بسیار بیشتر از مبالغی بود که به عنوان بهره مالکانه و مالیات به کشورهای تولید کننده نفت می پرداختند و به تدریج زمینه افزایش نارضایتی و بروز بحران و بحث ملی شدن صنعت نفت در این کشورها فراهم گردید.
