مقاله شناسایی ابعاد برنامه درسی معنوی

بخشی از مقاله

چکیده

این پژوهش که از نوع تحقیقات بنیادی و با روش کیفی انجام شده، در پی شناسایی ابعاد برنامه درسی معنوی در راستای تربیت زمینه ساز برای نظام تعلیم و تربیت کشور است. جامعه آماری این پژوهش کلیه کتب، اسناد، مقالات، مجلات، متون و سایت های اینترنتی در ارتباط با تربیت معنوی و معنویت است. پژوهشگر با مراجعه به این جامعه آماری، نمونه های مرتبط را به صورت عمدی و هدفمند گزینش کرده و با بررسی، تلخیص، تحلیل محتوا و نتیجه گیری آن ها به معرفی ابعاد برنامه درسی معنوی پرداخته است.

مقدمه و بیان مساله

بررسی تمدن ها و جوامع بشری گذشته حاکی از آن است که در هیچ دوره ای همانند دوره فعلی، نیاز به یک انقلاب اخلاقی و معنوی به این اندازه احساس نشده است. حال سخن این است چگونه می توان از معنویت سخن راند؟ فشار شدید زندگی مدرن و عدم ارضاء نیازهای روحی انسان به معنویات و جستجوی بینشی در مورد خود، زندگی و هستی موجب شکل گیری فرقه های رنگارنگ و گوناگون معنویت گرا شده است و معنویت های نوین با ارائه مدیتیشن های گوناگون، دقایقی متفاوت را در زندگی انسان مدرن رقم زده است

در چنین شرایطی رویکرد معنوی به تربیت و توجه خاص به تربیت معنوی فراگیران زمینه را برای پرداختن به نیازهای اساسی آنان فراهم می نماید - موسوی، جعفری، نیک نشان و توکل نیا، . - 1393 بنابراین، معنویت به عنوان یکی از ابعاد وجودی مهم انسان، زمینه های لازم را برای رشد و تجلی برخی از ویژگی ها و قابلیت ها منحصر به فرد انسان فراهم می کند. اما بدیهی است که این رشد و تعالی در خلاء اتفاق نمی افتد بلکه نیازمند وجود شرایط و بستر های اجرایی و عملیاتی از جمله پیش بینی تجارب یادگیری و فرصت های آموزشی و پرورشی لازم است.

بنابراین، رشد معنویت در یادگیرندگان مستلزم پیش بینی مجموعه ای از برنامه های آموزشی و درسی و نیز فرصت های یاددهی- یادگیری مرتبط است تا در پرتو اجرا و آموزش آن ها دانش آموزان از ویژگی ها و شاخص های معنویت و رشد معنوی برخوردار شوند

از میان تمام نهاد های زیربط در در تربیت معنوی مدارس و برنامه های درسی آن ها نقش تعیین کننده ای دارند. به بیان دیگر، مدارس نقش مستقیمی در تدارک فرصت های توسعه بینش و تمایل و ارتقای مهارت ها و عملکردهای لازم برای زندگی معنوی دارند

هم چنین بخش های رسمی آموزش و پرورش در قالب برنامه های درسی تلفیقی؛ در تربیت مذهبی و معنوی دانش آموزان، قدرت تاثیر گذاری برنامه ها را بر معنویت و تعمیق شخصیت معنوی شاگردان دو چندان خواهد کرد

بنابراین، نهاد آموزش و پرورش به عنوان متولی برنامه ریزی و هدایت فرایند رشد همه جانبه کودکان، نوجوانان و جوانان، بیش از پیش نیازمند استفاده موثر و کارآمد از ابزاری چون برنامه درسی است یعنی در این عصر سلامت معنوی دانش آموزان، نیازمند طراحی و بازمهندسی در زمینه برنامه درسی با رویکردهای هدفمند و تحقق پذیر است. با این تحولات و تغییرات، طراحی هدفمند برنامه درسی می تواند هم درجنبه های مادی و معنوی و هم در سایر مسائل زندگی دانش آموزان مؤثر واقع شود.

به هر حال، ظهور دوباره کشش معنوی و نیز جستجوی درک روشن تری از دین و کاربردهای آن در جامعه، نیازمند عزم جدی تمامی ارکان دولت در بستر آموزش و پرورش است - تاجور، . - 1392 در نتیجه، طرح برنامه درسی معنوی و بررسی مفهوم و حدود آن می تواند به تدوین مبانی نظری و دانش پایه مورد نیاز برای طراحی ساختار این برنامه درسی کمک نماید. استناد به منابع دینی و عقلانی و بررسی موضوعات مرتبط با نفس شناسی و شناخت بیشتر از ابعاد گوناگون روح آدمی و گزاره ای تربیتی برگرفته از آن، می تواند به عنوان مقدمه ای برای یافتن پیش فرض ها و اصول اساس مربوط به برنامه درسی معنوی در نظر گرفته شود

معنویت:

برای درک چیستی معنویت، باید معانی لغوی و نیز اصطلاحی و معادل آن در زبان های دیگر را باز شناسیم. به نظر می رسد این واژه ابتدا در زبان های اروپایی و در بستر مفهوم مسیحی به شکل Spirituality به کار رفته باشد. این واژه از کلمه لاتین Spiritus، به معنی»نفس« از ریشه Spirare، به معنی »دمیدن« یا »نفس کشیدن« می آید. در ترجمه های لاتین عهد جدید Spiritualis، یا شخص معنوی کسی است که زندگی اش تحت امر یا نفوذ روح القدس یا روح خداست

اسم معنوی Spiritualita - معنویت - ، که دست کم از قرن پنجم میلادی به کار رفته، این معنای انجیلی را حفظ کرد. لیکن در قرن دوازدهم، معنویت کمکم دلالت های نوعی کارکرد های روان شناختی مجازی را پیدا کرد که در تضاد با جسمانیت یا مادیت بود

از نظر میتروف1 معنویت تمایل و خواست افراد برای یافتن هدف نهایی - غایی - زندگی و زیستن بر اساس این هدف است - کاوانج2، . - 1999 طبق نظر گریفین - 1988 - 3 معنویت یک کیفیت ارادی یا اختیاری نیست که ما ممکن است ترجیح دهیم نداشته باشیم. هر کسی یک مفهومی از معنویت را تجسم می نماید، حتی اگر آن معنویتی باشد که بر پایه اصول مادی گرایی یا پوچ گرایی باشد 

از نظر امام خمینی معنویت، مجموعه صفات و اعمالی است که در حال و شور و جاذبه قوی و شدید و در عین حال منطقی و صحیح را در انسان به وجود می آورد تا او را در سیر به سوی خدای یگانه و محبوب عالم، به طور اعجاب آوری پیش ببرد. این حالت درونی به واسطه زمینه سازی های مختلف در انسان پدید می آید و بسته به شدت و ضعف آن، سرعت و میزان قرب الی االله تحقق می یابد

برنامه درسی معنوی

برنامه درسی به محتوای رسمی و غیر رسمی، روش ها و آموزش های آشکار و پنهانی اطلاق می گردد که به وسیله آن ها، شاگردان تحت هدایت مدرسه، دانش لازم را به دست می آورند، مهارت های لازم را کسب می کنند و گرایش ها و ارزش ها را در خود تغییر می دهند

در بسیاری از کشورها، اهداف کلی برنامه درسی صبغه ای اخلاقی دارد. معرفت دینی و اخلاقی، در رویارویی با تفسیر و تحلیل پدیده های گوناگون، دانش آموزان را در تقویت و تحکیم ارزش های اخلاقی یاری می کند. به عبارت دیگر، در هم تنیدگی برنامه های متفاوت در اخلاق و دین به معنادارشدن مفاهیم و معارف دینی کمک کرده است

در برنامه آموزش جامع نگر، انسان موجود چند بعدی درنظر گرفته شده که بعد معنوی در مرکز این ابعاد دارد. از آنجا که مراقبت مبتنی بر معنویت از عملکردهای اصلی دست اندرکاران امر سلامت است، بنابراین آموزش برمبنای معنویت اصولاً آموزش معنویت لازم و ضروری به نظر می رسد

علاوه بر این در قرنی به سر می بریم که علی رغم پیشرفت های سریع علوم، موضوع انحطاط اخلاقی از ویژگی های آن به شمار می آید، عصری که دانش آموزان امروز مدرسه، بیشتر عمرشان را در آن خواهند گذراند. حجم بالای اخبار مربوط به افزایش استفاده از مواد مخدر، جرم و جنایت هایی که در اشکال مختلف صورت می گیرد. خودکشی و ... جلوه هایی از این حقیقت است که بشریت در پرتگاه انحطاط اخلاقی قرار گرفته است.

حقیقیتی که علمای تعلیم و تربیت هم چون مایر2 ناگزیر به آن معترف شده و بیان می دارند که علم تنها کافی نیست، به اخلاق واقعی و معنویت حقیقی نیز نیازمندیم. بنابراین، توجه به دین و برنامه درسی مربوطه و تحول در آموزش آن ضرورت تام دارد - مهرمحمدی و صمدی، . - 1380 بر مبنای آموزه های دینی، معنویت و معنویت گرایی عمده ترین وجهه و خصیصه یک نظام اموزشی تلقی می گردد

در نظام آموزشی تولد معنویت با اجرای برنامه درسی معنوی صورت می گیرد. آموزش و پرورش معنوی آموزش بوسیله روح است نه درباره آن. آموزش معنوی توسعه ظرفیتها، صلاحیتهای درونی و بیرونی، بودن و به کمال رسیدن است. احساس بودن و وجود، ناشی از آموزش و پرورش معنوی است که به زندگی و حیات معنا می بخشد

برنامه درسی معنوی یک برنامه مارپیچی و غیرخطی است. برنامه درسی معنوی باید قلب ها را بشکافد، احساس، عاطفه، عشق، نشاط و دلسوزی را در دانش آموزان رشد داده، تقویت نماید و موانع و تضادهای بین قلب و روح را حل کند و کمک کند که روح انسان ها مانند عقلشان رشد کند. در آموزش و پرورش معنوی، عشق همه چیز است: عشق به زیبایی چرخه طبیعی زندگی، عشق به احساس طبیعی بچه ها، عشق به حیوانات و ... در این برنامه درسی دانش آموزان از درجه بالایی از احساس سلامتی، احترام متقابل، باز بودن، اعتماد و آزادی برخوردارند. از خطر نمی هراسند و سوال می پرسند و کشف می کنند.

از دیگر ویژگی های برنامه درسی معنوی، رشد همه جانبه فرد، رشد×عقل در پرتو و روان، تعادل محتوا و روش، ارزش مداری، توجه به سه رکن خدا آگاهی، جهان آگاهی و خود آگاهی است - ایزدی و همکاران، . - 1393 برنامه درسی معنوی نوعی از برنامه ی درسی است که در آن دنیای معنویت و روحانی وارد دنیای مدرسه و کلاس درس می شود. به گونه ای که دانش اموزان را از نظر زندگی درونی غنی بخشیده و روح آنان را آرامش بخشیده و مسیر آموزش و پرورش را به سوی روح افراد به جای ذهن آن ها تغییر می دهد 

برنامه درسی معنوی را می توان این گونه تعریف کرد: محتوای رسمی و غیررسمی، شیوه های تدریس و فرصت های یادگیری که از طریق آن، فراگیران امکان می یابند به کمک سازمان های آموزشی و اقدامات تربیتی، به شناخت بیشتر زوایای پنهان وجود خویش و جهان هستی - که ماهیت و هویتی معنوی، مجرد و فرامادی دارد و پایه و اساس رفتارهای معنوی و انسانی را تشکیل می دهد - بپردازند و برمبانی آن، قابلیت ها و استعدادهای معنوی و متعالی خود را به فعلیت رسانند

پیشینه پژوهش

دهقان - 1371 - در پژوهشی به تربیت معنوی و عقلانی انسانی از دیدگاه قرآن پرداخته که تربیت معنوی را با تزکیه روح مساوی قلمداد کرده است. قاسم پور دهقانی و نصر اصفهانی - 1390 - در تحلیل رویکرد معنوی و برنامه درسی ضمن بحث از ماهیت معنویت و عوامل آن، از دیدگاه صاحبنظران مختلف و نیز تشریح معنویت و نشان گرهای آن از نظر قرآن، عناصر الگوی برنامه درسی معنوی را با وضعیت و مبانی دین اسلام سازگار دانسته اند. رایت - 1998 - 4 در پژوهش خود درباره نقش معلمان در تربیت معنوی دانش آموزان به این نتیجه رسید که معلمان خواه یا ناخواه در تربیت معنوی دانش آموزان نقش مهمی دارند.