بخشی از مقاله
چکیده: بهرهوري مفهومی جامع و به معناي کارایی و اثربخشی است و عبارت است از به حداکثر رساندن استفاده از منابع به منظور کاهش هزینهها، افزایش تولید و بالابردن کیفیت خدمات است. تحقیقات صورت گرفته در سالهاي اخیر، نشان از وضعیت نامطلوب کشور در حوزه بهرهوري است. این پژوهش به دنبال بررسی شاخصهاي بهرهوري در بخش اتوبوسرانی در شهر یزد بوده و با شناسایی شاخصهاي مؤثر، با استفاده از روش آنتروپی این شاخصها وزندهی شدهاند.
نتایج تحلیل آنتروپی بیان کننده تأثیر بالاي شاخصهاي نسبت متوسط مسافر سالیانه به تعداد اتوبوس و نسبت متوسط مسافر سالیانه به بودجه سالیانه بوده است. همچنین با استفاده از روش تاپسیس و در بازه زمانی سالهاي 1393-1396 یزد با شهرهاي دیگر مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج تحلیل تاپسیس حاکی از کاهش محسوس شاخصهاي بهرهوري در 4 سال گذشته در 9 شهر مورد بررسی بوده است.در پایان راهکارهایی براي بهبود شاخصهاي بهرهوري ارائه شده است.
1 مقدمه
بهرهوري مفهومی است که همواره مورد توجه جوامع علمی و محققین بوده است و بیش از 230 سال از نخستین تلاشهاي علمی در این زمینه میگذرد.
نخستین بار »فرانسوا کنه« بهرهوري را »قدرت تولید کردن« معرفی نمود. لیتره - 1883 - و لاروس - 1946 - مفهوم بهرهوري را دانش و فن تولید دانسته و بعدها از سوي محققین به شیوهها گوناگون »نسبت داده به ستاده« تعریف شد .[1]
بهرهوري استفاده بهینه از منابع سازمان به منظور رسیدن به اهداف کارا و اثربخش، در چارچوب یک نظام ارزشی مورد قبول می باشد. سازمان بین المللی کار، بهرهوري را رابطهاي بین ستاده حاصل از یک سیستم تولیدي به دادههاي به کار رفته و منابع مورد نیاز براي آن ستاده، تعریف میکند. مرکز بهرهوري ژاپن به حداکثر رسانیدن استفاده از منابع، نیروي انسانی، تسهیلات و... با استفاده از روشهاي علمی، کاهش هزینههاي تولید، گسترش بازارها، افزایش اشتغال وکوشش براي افزایش دستمزدهاي واقعی میداند.
به بیان سازمان ملی بهرهوري ایران، بهرهوري یک فرهنگ است، یک نگرش عقلائی به کار وزندگی است، که هدف آن هوشمندانهتر کردن فعالیتها براي دستیابی به زندگی بهتر و متعالی است .[2] بهرهوري در بعد کلان به دو بخش کلی و جزئی تقسیم میشود. بهرهوري کل شامل ارزش کالا و خدمات به مجموع ورودیهاي نیروي انسانی و سرمایه بوده و بهرهوري جزئی شامل شاخصهاي بهرهوري سرمایه،انرژي،منابع انسانی و ... میباشد.
با توجه به این که داراي فکر و منطق میباشد داراي نفش کلیدي در بهبود سایر عوامل دارد و به دلیل اهمیتی که بهرهوري در بهبود اقتصادي کشور نقش مهمی دارد به استناد ماده 79 قانون برنامهي پنجم توسعهي جمهوري اسلامی ایران تمام دستگاههاي اجرایی را از سال دوم به افزایش بهرهوري منابع انسانی موظف کرده است. بهرهوري در بخش حمل و نقل همانند بهرهوري در بخشهاي دیگر خدمات و تولید میباشد با این تفاوت که اندازهگیري ورودي و خروجی مناسب جهت تعیین و تعریف شاخصهاي مطلوب، دغدغهاي براي محققین در این حوزه بوده است.
از این رو پژوهشگران با توجه به شرایط و اهداف مورد نظر به شیوههاي مختلف بهرهوري را مورد بررسی قرار دادهاند .[3] در بسیاري از کشورهاي جهان حمل و نقل عمومی به عنوان رکنی مهم که حجم بالایی از نیازهاي حمل و نقلی شهروندان را تأمین میکند، شناخته میشود و در این میان اتوبوسرانی به دلایل؛ هزینههاي کمتر، ایمنی بیشتر، دسترسی آسانتر و... به نسبت سایر وسائل حمل و نقل عمومی، از دیدگاه برنامهریزان حمل و نقل شهري اهمیت بیشتري دارد.
از این رو هم زمان با این پیشرفت ها، باید مسأله مدیریت و بهره وري مورد ارزیابی قرار داده شود. در این مقاله سعی شده است ضمن بررسی و اندازهگیري شاخصهاي بهرهوري در سازمان حمل و نقل بار و مسافر شهرداري یزد و در بخش اتوبوسرانی، به مشکلات و مسائل آن تا حد امکان توجه شود و راهکارهاي پیشنهادي و توصیهها به منظور افزایش کارایی و اثربخشی ارائه شود.
.2 تعریف مسأله
انسان همواره سعی بر آن دارد که با حداقل تلاش بیشترین نتیجه را از تلاش و امکانات خود بگیرد. این اشتیاق را میتوان بهرهوري نامید. بهرهوري برآیند اثربخشی و کارایی است و به عبارت دیگر بهرهوري را به حداکثر رساندن تولید با بالاترین کیفیت و کمترین هزینه تعریف نمود .[4] از نتایج بهرهوري در سطح کلان ارتقاي کل عوامل تولید است. بهرهوري کل عوامل تولید استفاده بهینه از سرمایه در تولید محصول یا خدمات را نشان میدهد.
با این حال مطالعات در دهه اخیر در حوزه حمل و نقل و ارتباطات، نشان دهنده وضعیت نامطلوب کشور از نظر بهرهوري است. شایان ذکر است بهرهوري خدمات حمل و نقل نسبت به سایر بخشهاي اقتصادي جایگاه ویژهاي از نظر اشتغال و درآمد دارد. کاهش استقبال مردمی از ناوگان حمل و نقل اتوبوسرانی موضوعی غیر قابل انکار بوده که به چالشی براي مسئولین شهري تبدیل شده است. از جمله عواملی که در این سالها موجب کاهش تقاضاي استفاده از اتوبوس شده است را میتوان به موارد ذیل اشاره نمود:
- فرسودگی ناوگان: میانگین عمر اتوبوسهاي شهري در شهر یزد بیش از 12 سال میباشد که بالاتر از عمر مفید اتوبوس میباشد. گفتنی است در چند سال گذشته کمکهاي دولتی جهت خرید اتوبوس محقق نشده و عدم تخصیص منابع به بحث نوسازي ناوگان موجب شده تا سازمان اتوبوسرانی شهر یزد از سال
1392 تاکنون تنها 10 دستگاه اتوبوس به ناوگان خود اضافه نماید. این درحالی است که با توجه به تعداد اتوبوس فعال در سطح شهر یزد، جهت نیل به میانگین عمر زیر ده سال میبایست سالیانه به طور متوسط 17 دستگاه اتوبوس به ناوگان اتوبوسرانی اضافه و اتوبوسهاي فرسوده از مدار فعالیت خارج شود.
- افزایش خودروهاي شخصی - و سایر وسایل نقلیه موتوري نظیر موتور سیکلت - .
- عدم برنامهریزي مناسب جهت سرویسدهی به مناطق و شهركهاي تازه احداث: به نظر میرسد شبکه خطوط اتوبوسرانی در شهر یزد در چند سال گذشته انعطاف لازم را نداشته و با گسترش شهر و ایجاد شهركها و مراکز جمعیتی، اصلاحات در شبکه خطوط جهت ارائه خدمات حمل و نقلی صورت نگرفته است.
کاهش کیفیت خدمات دهی در این مراکز اقبال شهروندان به استفاده از حمل و نقل عمومی را کاهش داده است.
- رشد پراکنده و بیمارگونه شهر: گسترش غیر اصولی شهر نیز از عواملی است که موجب شده خدمات شهري از جمله حمل و نقل عمومی در نقاط حاشیهاي شهر با کیفیت مطلوب ارائه نگردد و کاهش استقبال از ناوگان اتوبوسرانی در این مناطق مشاهده شود. با نگاهی به تعداد مسافرین در شبکه خطوط شهر یزد مشخص میشود عمده مسافرین اتوبوس در شهر یزد مربوط به مسیرهاي قدیمی و نوستالژي بوده و گاهاً مسیرهاي تعریف شده براي مناطق حاشیه شهر، با استقبال شهروندان همراه نبوده است.
- نبود برنامههاي ترافیکی جهت تسهیل حمل و نقل عمومی: عدم توجه مسئولین شهري به حمل و نقل عمومی موجب شده با افزایش بار ترافیکی معابر، جذابیت سفر با اتوبوس در شهر یزد کاهش یابد و استقبال از حمل و نقل عمومی و به ویژه اتوبوس روند کاهشی چشمگیري داشته باشد. موارد ذکر شده از مهمترین عواملی است که موجب کاهش استقبال شهروندان از حمل و نقل عمومی و بهخصوص استفاده از اتوبوس شده است. در جدول 1 تعداد اتوبوسهاي فعال در شبکه خطوط اتوبوسرانی و متوسط مسافر سالیانه در 4 سال اخیر نمایش داده شده است.
مطابق با جدول 1 مشخص است در این چند سال استفاده از اتوبوس روندي کاهشی داشته است. در این نوشتار ابتدا عوامل مؤثر بر بهرهوري در سازمان حمل و نقل بار و مسافر شهرداري یزد در بخش اتوبوسرانی پرداخته شده است و در ادامه با استفاده از تکنیک آنتروپی، شاخصها وزن دهی و در پایان عملکرد 4 ساله بخش اتوبوسرانی با روش تاپسیس ارزیابی و مورد تحلیل قرار گرفته شده است.
.3 پیشینه پژوهش
مالدر در سال 2004 در مقالهاي با عنوان »چشماندازي جدید بر بهرهوري محصول و خدمات حمل و نقل، ارتباطات و تجارت خرده فروشی و عمده فروشی در آمریکا و فرانسه« به تفاوت حمل نقل و سرمایه در کشور آمریکا و فرانسه پرداخته و بیان نموده تفاوت حمل و نقل در این دو کشور را مربوط به سیاستهاي دولت و تخفیفهایی که به واحد حمل و نقل داده میشود، مربوط میشود. در فرانسه مالکیت بیشتر دولتی و حمل و نقل هزینهاي کمتري نسبت به آمریکا - که حمل و نقل آن بر اساس بازار عرضه و تقاضا تعیین میشود - دارد و مالدر کارایی فرانسه را نسبت به آمریکا موفقتر میبیند .[5]
مطالعه رائو - 2006 - نشان میدهد براي افزایش کارایی سازمان مشارکت با کارکنان و آموزشهاي آنها ضروري است و منجر به افزایش بهرهوري سازمان میشود .[6] سازمان راهداري و حمل و نقل جادهاي کشور در سال 1385 مطالعه اي را در زمینه »اندازه گیري شاخص بهرهوري کل عوامل تولید« در خصوص آنالیز تغییرات شاخص مهم TFP در سازمان راهداري و حمل و نقل جادهاي انجام داده است که بر اساس عوامل نیروي انسانی، شدت عرضه و تقاضا، سرمایه و سري زمانی شاخصهاي بهرهوري عمومی مورد بررسی قرار گرفته است .[7]
میرزایی - 1391 - با استفاده از مدل پوکمن عوامل مؤثر بر افزایش بهرهوري را تشریح نمود. نتایج حاکی از تأثیر عواملی چون مشارکت کارکنان، شیوههاي صحیح گزینش کارکنان در ادارات، نظام پرداخت حقوق، رهبري و ساختار سازمانی بر بهرهوري کارکنان بوده و از این میان مشارکت کارکنان تأثیرگذارترین عامل معرفی شد .[8] منجم و همکاران در سال 1392، شاخصهاي بهرهوري در حمل و نقل ریلی را با استفاده از نرم افزار تاپسیس رتبه بندي و ارزیابی نموده و با شاخصهاي مشابه سایر کشورها در سال 2004 و 2007 مقایسه نمودند. با توجه به نحقیقات انجام شده کشورهاي ژاپن، چین و فرانسه در بالاترین سطح بهره وري در حمل و نقل ریلی بودهاند .[9]
گراهام - 2014 - در مقاله اي با عنوان »صرفههاي انباشت و سرمایهگذاري در حمل و نقل« به بررسی راههاي بین سرمایه گذاري و کارآیی در حوزه حمل و نقل انگلیس میپردازد. در این مقاله به مفاهیم صرفههاي انباشت براي ارزیابی سرمایهگذاري حمل و نقل میپردازد. نتایج مقاله بدین صورت است که کاهش در هزینههاي حمل و نقل با افزایش منافع مثبتی از انباشت رابطه مستقیم دارد .[10] جمور و همکاران - 1394 - ، عملکرد اتوبوسرانی شهر کرج را در شاخصهاي عملکردي سرعت حرکت ناوگان، میانگین مسافر جابجا شده، سرفاصله زمانی حرکت ناوگان، میانگین عمر ناوگان و... مورد ارزیابی قرار داده و با استانداردهاي موجود مقایسه نمودند .[11]
.4 روش تحقیق
در این نوشتار شاخصهاي بهرهوري در بخش اتوبوسرانی شهر یزد ارزیابی شده است. از آنجا که بهرهوري به صورت ترکیب کارایی و اثربخشی تعریف شده و شکل عمومی شاخصهاي بهرهوري نسبت ستاده به نهاده و یا همان خروجی به ورودي است، در ابتدا ورودي ها و خروجیهاي مهم در حوزه اتوبوسرانی شناسایی و شاخصهاي اثربخش شناسایی شدهاند. و شهر یزد را با شهرهاي اصفهان، کرمان، سمنان، قم، شیراز، اراك، همدان، کاشان در سال هاي 1393 الی 1396 به وسیله تاپسیس رتبه بندي شده است.
.1 .4 تعیین شاخصها
در حالت کلی و در حوزه حمل و نقل دو نوع شاخص زیربنایی و بهرهبرداري مورد توجه قرار گرفته میشود، شاخصهاي زیربنایی در حوزه اتوبوسرانی میتواند شامل مواردي چون: تعداد اتوبوس، تعداد خطوط، طول مسیر خطوط بوده و شاخصهاي بهرهبرداري میتواند دربرگیرنده عواملی چون تعداد مسافر، مصرف سوخت، نیروي کار، درآمد این بخش و... باشد. لازم به ذکر است منظور از درامد در این نوشتار شامل جابجایی اتوبوس، سرویسهاي دربستی، درآمد ناشی از تبلیغات اتوبوسی و سایر درآمدهاي این حوزه بوده است.
از نظر صاحبنظران در این حوزه، مهمترین و اثربخشترین شاخصهاي بخش اتوبوسرانی که میتواند به نوعی کاملترین معرف بهرهوري حوزه اتوبوسرانی باشد شامل: نسبت تعداد مسافر به تعداد اتوبوس، نسبت تعداد مسافر به هزینه بخش اتوبوسرانی، درآمد به تعداد اتوبوس، درآمد به هزینه بخش اتوبوسرانی،طول خط به هزینه، طول خط به تعداد اتوبوس، تعداد مسافر به طول خط، درآمد به طول خط تعریف و مورد ارزیابی قرار گرفت.توضیح آنکه با توجه به ثابت بودن ساعت کاري اتوبوسها و همچنین در نظر گرفتن دو راننده براي هر اتوبوس، عواملی چون مصرف سوخت و تعداد نیروي کار ضریب ثابتی از تعداد اتوبوس بوده و نمی- تواند به صورت عاملی مستقل از تعداد اتوبوس به عنوان شاخص در نظر گرفته شود.
.2 .4 روش آنتروپی
روش آنتروپی یکی از تکنیکهاي تصمیمگیري چند شاخصه - MADM1 - میباشد که براي محاسبه وزن معیارها استفاده میشود. در این روش پس از تشکیل ماتریس تصمیمگیري، درایههاي این ماتریس - - Xij به وسیله رابطه - 1 - نرمال شده و آنتروپی هر شاخص، Ej محاسبه میشود. در رابطه - 2 - ، ثابت K مقدار آنتروپی را بین 0 و 1 نگه میدارد.
