بخشی از مقاله
چکیده
حرکت به سمت صنعت بدون اتکا به نفت خام یکی از راهبردهای کلیدی مطرح در توسعه اقتصادی کشور میباشد. خانواده مواد شوینده یکی از محصولات صنایع پایین دستی پتروشیمی است که ایران میتواند به توسعه صادرات آن توجه داشته باشد. با این حال مرور آمار موجود نشان می دهد کشور ما علی رغم برخورداری از مزیت نسبی قابل توجه و بازارهای منطقه ای مناسب، نتوانسته است سهم چندانی از بازار تجارت جهانی این محصولات کسب کند.
این مقاله به بررسی عوامل موثر بر توسعه صادرات محصولات شوینده اختصاص دارد. بدین منظور از طریق تکنیک دلفی و مصاحبه با خبرگان، فهرستی از عوامل موثر در موضوع پژوهش شناسایی شده و در قالب پرسشنامه به نظرسنجی از خبرگان گذاشته شده و اعتبارسنجی گردیده است. در نهایت فهرستی از 49 عوامل کلیدی موثر شناسایی شد که توجه به آنها در توسعه صادرات محصولات شوینده اثربخش برآورد می شود.
این عوامل در دو گروه محیط خارجی - محیط کلان، محیط فعالیت صنعت و هم افزایی بین بنگاه ها - و داخلی دسته بندی شده اند. عوامل محیط داخلی با رویکرد کارت امتیازی متوازن به چهار گروه راهبردهای بازار و مشتریان، فرآیندهای داخلی، تولید و فناوری، مالی و سرمایه گذاری و دانش، رشد و یادگیری نیروی انسانی دسته بندی شدهاند و تاثیر هر یک از این گروهها در قالب فرضیهای مستقل، آزمون شده است. همچنین عوامل شناساییشده با استفاده از آزمون فریدمن اولویتبندی شدهاند.
مقدمه
توجه به تولید مشتقات نفتی و صادرات کالاهای با ارزش افزوده به جای خامفروشی، یکی از راهبردهای مورد تاکید در برنامهریزیهای کشور میباشد که در صورت توجه به آن، ضمن افزایش صادرات غیر نفتی، از نفت به عنوان یکی از مزیتهای رقابتی و ثروتهای طبیعی کشور به نحو شایستهتری بهرهبرداری خواهد شد. خانواده محصولات شوینده بخشی از تولیدات صنایع پاییندستی پتروشیمی محسوب میشوند که از بازار جهانی مناسبی نیز برخوردار میباشند و در ایران نیز سرمایه-گذاریهای نسبتاً مناسبی در این خصوص صورت گرفته است.
اما با وجود بازارهای منطقهای مناسب، صادرات این محصولات هنوز نتوانسته است سهم مناسبی در سبد صادراتی محصولات ایران پیدا کند و طبعاً از جایگاه جهانی شایان توجهی نیز برخوردار نیست. این مقاله به بررسی راهکارها و عوامل کلیدی موثر بر توسعه صادرات محصولات شوینده کشور اختصاص دارد. در فرآیند پژوهش، پس از مرور ادبیات نظری در حوزه عوامل موثر بر صادرات و وضعیت صنایع شوینده در ایران و جهان، با جمعبندی موارد مستخرج از پیشینه پژوهش، مرور مستندات موجود، انباشتهای از اطلاعات اولیه مرتبط با موضوع تهیه شده و سپس با استفاده از تکنیک دلفی و مصاحبه با خبرگان، فهرستی از عوامل موثر بر توسعه صادرات محصولات تولیدی صنایع شوینده کشور احصاء شده است.
این فهرست با نظرسنجی از مرتبطان صنعت، اعتبارسنجی شده و عوامل مندرج در آن با استفاده از آزمون آماری فریدمن اولویتبندی شدهاند. بر مبنای کارت امتیازی متوازن، در حوزه محیط پیرامونی، عوامل شناسایی شده در سه دسته عوامل محیط کلان، محیط فعالیت صنعت و همافزایی و مشارکت گروهی و در حوزه محیط داخلی در چهار دسته راهبردهای بازار و مشتریان، فرآیندهای داخلی، تولید و فناوری، مالی و سرمایهگذاری و دانش، رشد و یادگیری نیروی انسانی دستهبندی شده و اثر هر یک از این گروهها بر موضوع پژوهش مورد آزمون قرار گرفته است.
مرور تحقیقات مرتبط موجود با موضوع پژوهش نشان میدهد در خصوص صادرات محصولات پتروشیمی و شوینده، تحقیقات علمی خاصی در دسترس نیست. مقالات مرتبط با موضوع توسعه صادرات نیز هر یک از دریچهای خاص به موضوع توجه کرده و با تکنگاری، اثر یک یا چند متغیر محدود در توسعه صادرات را بررسی کردهاند که به برخی از این مقالات اشاره میشود.
منگوچ و پل مایرز - 2000 - 1، به بررسی تاثیر ویژگیهای شرکت، تجربه صادراتی شرکت و استراتژیهای بازاریابی صادرات اعم از تمرکز بر بازار در مقابل متنوع بودن و فعال بودن در مقابل انفعالی عمل کردن بر عملکرد صادراتی شرکت پرداختند. کاوه - 1380 - حذف موانع صادراتی نظیر پیمانسپاری ارزی و ایجاد مشوقهای صادراتی را از محرکههای اصلی صادرات غیر نفتی دانست. او همچنین نشان داد وجود فاصله میان نرخ ارز صادراتی و بازار آزاد باعث کاهش انگیزه صادرکنندگان میباشد.
هلپمن، ملتیز و ییپل - 2003 - 2 در تحقیق خود بیان کردند که بهبود فضای کسب و کار منجر به ارتقاء توان اقتصاد میزبان به منظور جذب سرمایهگذاری خارجی با رویکرد توسعه صادرات میگردد و میتوان به توسعه صادرات از این منظر چشم داشت. کیسیک، پاترسن و شوهام - 2002 - 3 اثر سه مقوله طرز تلقی صادراتی، موانع صادراتی و حمایت مدیریت بر صادرات را مورد بررسی قرار داده و نشان دادند که دو متغیر نخست بر عملکرد صادراتی تاثیر گذارند.
نتایج مطالعه ابریشمی، مهر آرا و محسنی - 1385 - بر روی بیست و سه کشور منتخب در حال توسعه طی دوره زمانی 1972 تا 2003 حاکی از آن است که آزادسازی تجاری رشد صادرات را حدود %190 افزایش خواهد داد. لیونچنکو - 2007 - 4 به این نتیجه رسید که تفاوتهای نهادی در بین کشورهای مختلف از عوامل تعیینکننده الگوهای تجاری محسوب میشوند. سوریک5 - 2007 - بر اساس دادههای سری زمانی 1996 تا 2006 به تاثیر نوسانپذیری نرخ ارز بر صادرات کرواسی پرداخته و نتیجه گرفت که که یک رابطه بلندمدت منفی و ضعیف بین نوسان پذیری نرخ ارز و صادرات وجود داشته است.
فانگ، لای و میلر6 - 2009 - همین موضوع را در هشت کشور آسیایی مورد بررسی قرار دادند و نشان دادند که کاهش و افزایش نرخ ارز تاثیرات متفاوتی بر صادرات این کشورها داشته است. به گونهای که این اثر در برخی کشورهای مورد بررسی منفی و در برخی دیگر مثبت بوده است. حسنپور و حاجی میرزایی - 1387 - به بررسی موانع تعرفهای در توسعه صادرات پرداختند. ارزیابی آنها حاکی از این بود که کاهش موانع تعرفهای در قالب ارائه انواع طرحهای تعرفه ترجیحی، میتواند موجب افزایش حجم صادرات غیر نفتی ایران به کشورهای آسیای میانه گردد.
دژ پسند وکرمی - 1388 - تاثیرگذاری تجارت الکترونیکی بر الگوی تجاری کشورها را بررسی کرده و آن را معنادار تشخیص دادند. به طوری که با افزایش پهنای باند و ضریب نفوذ اینترنت و همچنین هزینههای صرفشده در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات، رفتار صادرات تغییر کرده و هزینههای صادرات کاهش پیدا میکنند و به تبع آن حجم صادرات نیز افزایش مییابد.
زیرا اینترنت میتواند هزینه های تبلیغات، بازاریابی، برقراری ارتباط، عقد قرارداد و موارد مشابه را کاهش داده و باعث رونق صادرات شود. همچنین اینترنت میتواند با تشکیل بازارهای جهانی برخط و تسهیل قرارگیری به هنگام و همزمان اطلاعات در اختیار همه کشورها، هزینههای ثابت ورود بنگاهها به تجارت جهانی را کاهش دهد. مرادی - 1388 - در بررسی خود نرخ ارز رسمی، حجم نقدینگی واقعی، شاخص بهای کالاهای صادراتی، ارزش افزوده واقعی فعالیتهای صنعتی ایران و عرضه صادرات فعالیتهای صنعتی ایران را برروی صادرات صنایع تاثیرگذار، ارزیابی کرد.
بر اساس این تحقیق شاخص بهای کالاهای صادراتی بیشترین تاثیر را داشته است. همچنین کاهش ارزش پولی ملی باعث افزایش صادرات فعالیتهای صنعتی ایران میشود. احسانی، خانعلی پور و عباسی - 1388 - بیان کردند که اهدافی که رشد اقتصادی را دنبال میکند بطور طبیعی باعث رشد صادرات غیرنفتی نیز میشوند . بنابراین برای توسعه و تشویق صادرات غیر نفتی باید با تقویت بنیانهای تولید کشور، رشد اقتصادی را تسریعکرد تا بتوان با حضور در بازارهای بین المللی و افزایش صادرات منابع ارزی بیشتری را کسب کرد.حسینی - 1388 - اظهار داشت که عوامل شایستگی، وابستگی و هماهنگی صادرات بر اقدامات بازارگرایی صادرات اثرگذار بوده و آن را افزایش میدهند.
بنابر این توسعه اقدامات بازارگرایی صادرات نیز باعث بهبود عملکرد صادرات خواهد شد. دریساوی بهمنشیر، بافنده و عزیزی - 1389 - در تحلیل مشکلات پیش روی توسعه صادرات به مواردی همچون عدم شناخت بازارهای مصرفی خارجی، عدم آشنایی با شیوههای نوین تجارت، ضعف کیفیت کالا، مشکلات حمل و نقل بینالمللی کالا، مسائل قیمتگذاری و مشکلات مالی و ارزی، ضعف بستهبندی، بوروکراسی دولتی مرتبط با موضوع صادرات ، مشکلات مربوط به آموزش و تشویق صادر کنندگان در امر تجارت توسط دستگاههای ذیربط، مشکلات گمرکی و مبادی صادراتی، مشکلات مربوط به توسعه صادرات، تغییر مقررات صادراتی و وارداتی اشاره کردند.
نتایج تحقیق سحابی، صادقی و شوره کندی - 1389 - در بررسی تاثیر نرخ ارز بر صادرات کالاهای غیر نفتی و متغیرهای مورد استفاده شامل تولید ناخالص داخلی کشورهای میزبان، نرخ ارز دوطرفه، نسبت قیمتهای صادراتی و متغیر موهومی جنگ، نشان داد که تولید ناخالص داخلی کشورهای میزبان و نرخ ارز، تاثیر مثبت و نسبت قیمتها و جنگ تاثیر منفی و معنادار بر صادرات کالاهای ایرانی به این کشورها دارند.
ابراهیمی - 1390 - در مرور تحقیقات موجود، به موضوع افزایش صادرات بنگاههای کوچک و متوسط بویژه شرکتهای دانش-بنیان به عنوان یکی از راهکارهای افزایش صادرات غیر نفتی ایران اشاره کرده و نقش نوآوری در افزایش صادرات این بنگاهها را مورد تاکید قرار داد. شادمان - 1390 - به تاثیرپذیری صادرت از تولید ناخالص داخلی - حقیقی - و نرخ غیر رسمی ارز مستقیم - مثبت - و تاثیر پذیری آن از تورم معکوس - منفی - پرداخت.
الیانگبو و الالهکان - 2011 - 7 در بررسی اثرات نرخ ارز روی تجارت در کشورهای منتخب آفریقای جنوبی طی دوره 1986 تا 2005 به این نتایج دست یافتند که اثرات خالص نرخ ارز روی تجارت کل مثبت است. همچنین در این تحقیق، تولید ناخالص داخلی، نرخ ارز واقعی موثر، جمعیت و فاصله بین کشورهای جنوبی به عنوان عوامل موثر بر تجارت، در نظر گرفته شدهاند.
