بخشی از مقاله
چکیده
مباحث وابسته به گیاهان دارویی و داروهاي گیاهی از بحث انگیزترین و پرجاذبه ترین موضوعات مربوط به علوم پزشکی در دهههاي اخیر بوده است . گسترة عقاید در این زمینه هر فرد جویندهاي را دچار شگفتی میکند. در سویی افرادي وجود دارند که درمان هر بیماري را در داروهاي گیاهی یافته و با این استدلال که این داروها منشاء طبیعی داشته، لذا با بدن طبیعی انسان هم خوانی دارند از مصرف هیچ گیاهی دریغ نمیکنند و در طرف دیگر افرادي بر این باور هستند که گیاهان فاقد اثرند و استدلال آنها فقدان اطلاعات مستند علمی در زمینه کاربرد این داروها یا ممتنع بودن اثر بخشی یک گیاه در بیماريهاي مختلف و یا فقدان اطلاعات دارویی گیاهی در کتب مورد استفاده پزشکان می باشد.
حوزه رحیمآباد در استان گلستان قرار گرفته و بخاطر تنوع خاك و سازند زمینشناسی و همچنین دامنه ارتفاعی زیاد 2004/8 - متر - ، از لحاظ گیاهان دارویی، از تنوع خوبی برخوردار است. این تحقیق به منظور شناسایی، کاربرد درمانی، مواد مؤثره، نحوه مصرف گیاهان فوق صورت گرفته است. حاصل مطالعات فلورستیک این حوزه، شناسایی نزدیک به 93 گونه از 34 تیره گیاهی بود
. از این تعداد 30 گونه دارویی تشخیص داده شد که در جدول شماره - 1 - آورده شده است. در جدول شماره - 2 - نیز، متوسط فراوانی، درصد پوشش هر گونه و تراکم هر گونه در پلات هاي اندازهگیري شده آورده شده است. از مهمترین گیاهان دارویی منطقه، می توان از گونههاي Teucrium polium، Lamium album، Thymus vulgaris، Berberis vulgaris نام برد که به لحاظ دارویی از ارزش بالایی برخوردارند که میبایستی نسبت به تولید و فرآوري آنها اقدام کرد.
با توجه به گیاهان دارویی و علوفهاي حوزه رحیم آباد، ارائه برنامههاي مدون جهت مدیریت و حفاظت آنها و احیاء پوشش گیاهی حوزه، ضروري بوده که جهت نیل به این مقصود، اجراي برنامههاي آموزشی و ترویجی، همین طور کنترل فشار چرا و جلوگیري از تخریب محیط نیز باید در دستور کار برنامهریزان قرار گیرد. با اعمال قرق و برنامه هاي اصلاحی نظیر کپهکاري و ... میتوان باعث تقویت و حفظ گیاهان با ارزش دارویی و علوفهاي سطح حوزه گردید.
مقدمه
مباحث وابسته به گیاهان دارویی و داروهاي گیاهی از بحث انگیزترین و پرجاذبهترین موضوعات مربوط به علوم پزشکی در دهههاي اخیر بوده است. گسترة عقاید در این زمینه هر فرد جوینده اي را دچار شگفتی میکند. در سویی افرادي وجود دارند که درمان هر بیماري را در داروهاي گیاهی یافته و با این استدلال که این داروها منشاء طبیعی داشته، لذا با بدن طبیعی انسان هم خوانی دارند از مصرف هیچ گیاهی دریغ نمیکنند و در طرف دیگر افرادي بر این باور هستند که گیاهان فاقد اثرند و استدلال آنها فقدان اطلاعات مستند علمی در زمینه کاربرد این داروها یا ممتنع بودن اثر بخشی یک گیاه در بیماريهاي مختلف و یا فقدان اطلاعات دارویی گیاهی در کتب مورد استفاده پزشکان می باشد
حوزه رحیمآباد در استان گلستان قرار گرفته و بخاطر تنوع خاك و سازند زمین شناسی و همچنین دامنه ارتفاعی زیاد 2004/8 - متر - ، از لحاظ گیاهان دارویی، از تنوع خوبی برخوردار است. این تحقیق به منظور شناسایی، کاربرد درمانی، مواد مؤثره، نحوه مصرف گیاهان فوق صورت گرفته است.
مواد و روش ها معرفی منطقه مورد مطالعه
حوزه رحیمآباد حوزهاي است کوهستانی به مساحت 6357/5 هکتار که در فاصلهي 25 کیلومتري شهرستان آزادشهر در استان گلستان واقع شده است. این حوزه در محدوده جفرافیایی55 ° 16 ' 27 ˝ تا55 ° 25 ' 07 ˝ طول شرقی و36 ° 56 ' 04 ˝ تا ˝ 37 ° 03 ' 24 عرض شمالی واقع است. ارتفاع حداقل 287/8 متر، حداکثر ارتفاع 2004/8 متر و ارتفاع متوسط وزنی 1069/8 متر می باشد، بر اساس آمارهاي به دست آمده از ایستگاه باران سنجی حوزه هاي خوش ییلاق، وطن و نوده، وامنان و رضی میانگین بارش حوزه رحیم آباد 558 میلیمتر و درجه حرارت متوسط حداکثر سالانه 21,2 درجه سانتیگراد و درجه حرارت متوسط حداقل سالانه 6,2 درجه سانتیگراد ، همینطور میانگین دماي سالیانه 15/1 درجه سانتیگراد میباشد. تبخیر و تعرق واقعی سالیانه با استفاده از روش تجربی تورك، 483,61 میلیمتر بوده و با روش تورنت وایت اصلاح شده، تبخیر و تعرق سالیانه 727/14 میلیمتر میباشد. ضریب خشکی براساس روش دومارتن 22,23 و وضعیت اقلیمی این منطقه بر اساس روش دومارتن اصلاح شده مدیترانهاي سرد می باشد.
تشکیلات زمینشناسی موجود در حوزه آبخیز رحیمآباد شامل سازندهاي زیر می باشد:
- سازند خوشییلاق - دونین – میانی - Dkh ، این سازند به عنوان قدیمیترین سازند در حوزه آبخیز رحیمآباد داراي گسترش محدود است و تنها بخش کوچکی از شمال غربی آن را در بر گرفته است.
- سازند مبارك - کربونیفر زیرین - Cm ، در منطقه مورد مطالعه این سازند از سنگ آهکهاي نازك و متوسط لایه به رنگ خاکستري تیره، آهک شیلی و شیل هاي سیاه رنگ تشکیل شده است.
- سازند دورود - پرمین پیشین - Pd ، این سازند تنها در بخش کوچکی از شمال شرقی حوزه آبخیز رحیمآباد گسترش دارد.
- سازند شمشک - ژوراسیک زیرین - Js ، گسترش این سازند در حوزه زیاد بوده و بخش قابل توجهاي از جنوب تا جنوب غرب و مرکز آن را در بر گرفته است.
- سازند مزدوران یا لار - ژوراسیک بالایی - Jlmz ، در جنوب شرقی حوزه گسترش دارد.
- وضعیت خاکشناسی منطقه شامل خاكهاي لوم - نفوذپذیري کم - ، لوم سیلتی - نفوذپذیري کم - و لوم شنی - نفوذپذیري متوسط - میباشد.
روش مطالعه
به منظور معرفی گونههاي دارویی منطقه، نمونههاي گیاهی مورد نظر در اردیبهشت و خردادماه 91، از سطح حوزه جمعآوري گردید. بدین صورت که، در مطالعه پوشش گیاهی حوزه آبخیز رحیمآباد، نقشه توپوگرافی1/25000 به عنوان نقشه پایه مورد استفاده قرار گرفت و سپس با تطبیق نقشه توپوگرافی با طبیعت و پیمایش کامل حوزه و با استفاده از نقشههاي زمینشناسی، ژئوموفولوژي و تصاویر ماهوارهاي تیپهاي گیاهی بر اساس سیماي ظاهري و تعیین گونههاي غالب از یکدیگر منفک و در روي نقشه توپوگرافی مشخص گردید.
بدین ترتیب که ابتدا در هر یک از تیپهاي گیاهی، توده معرف انتخاب شد. توده معرف محدوده اي است که نماینده پوشش گیاهی تیپهاي مربوط بوده و به اندازه اي بزرگ است که تقریبا کلیه گونههاي آن واحد اکولوژیک را در برگیرد. سپس در هر یک از توده هاي گیاهی - جامعه گیاهی - نمونهبرداري گیاهی صورت گرفت. در هر جامعه گیاهی بر حسب وسعت و تنوع گیاهی حداقل 20 پلات به صورت تصادفی برداشت گردید.
براي مطالعه و شناسایی گیاهان منطقه طرح در داخل هر تیپ گیاهی پیمایش صورت گرفت و برداشتهایی از گیاهان انجام و کلیه گیاهان موجود یادداشت گردیدند. گونههاي غیر قابل شناسایی در صحرا به هرباریوم انتقال داده و پس از طی مراحل فیکس با استفاده از فلورها و منابع موجود نسبت به شناسایی آنها اقدام شد، در نهایت با استفاده از منابعی نظیر، مجموعه فلورهاي فارسی ایران، فلور گلستان و فلور رنگی ایران، نمونه هاي جمع آوري شده مورد شناسایی قرار گرفتند. سپس با استفاده از منابع معتبر گیاهان دارویی، گونه هاي دارویی مهم و خصوصیات آنها استخراج گردید.
اندازه و تعداد کوادرات مناسب نمونهبرداري با روش آماري به دست آمد. اندازه کوادرات نمونهبرداري 1×2 متر و تعداد نمونه مناسب 20 کوادرات محاسبه شد. سپس با آنالیز اطلاعات و دادههاي نمونهاي جمع آوري شده و با استناد به معیار غلبه یا چیرگی، نامگذاري تیپهاي گیاهی انجام شد. با توجه به بازدیدهاي مقدماتی و تفسیر نقشه هاي پایه و تحلیل اطلاعات جمعآوري شده در محدوده مورد مطالعه 4 تیپ گیاهی قابل تشخیص بودند که در جدول زیر آورده شده است.
جدول - 1 - مشخصات تیپهاي گیاهی حوزه آبخیز رحیمآباد
در مرحله بعد در هر تیپ 2 ترانسکت 100 متري در امتداد تغییرات عوامل محیطی، مستقر و در طول هر ترانسکت 10 کوادرات به روش تصادفی انتخاب و در داخل هر کوادرات پوشش به روش اندازهگیري میزان سطح پوشیده شده توسط گیاه در کوادراتها اندازهگیري شد. فراوانی و تراکم گونهها نیز مشخص گردید.
نتایج و بحث
حوزه رحیمآباد که جزو مراتع کوهستانی قرار دارد در استان گلستان واقع شده و با ترکیبی از گونههاي یکساله و چندساله به همراه درختچهها و درختان، سیماي مناطق نیمه استپی را به نمایش میگذارد - شکلهاي 2و. - 1 حاصل مطالعات فلورستیک این حوزه، شناسایی نزدیک به 93 گونه از 34 تیره گیاهی بود. از این تعداد 30 گونه دارویی تشخیص داده شد که در جدول شماره - 1 - آورده شده است.
در جدول شماره - 2 - نیز، متوسط فراوانی، درصد پوشش هر گونه و تراکم هر گونه در پلاتهاي اندازهگیري شده آورده شده است. همچنین تنوع شرایط رویشگاهی و موقعیت خاص حوزه رحیمآباد در استان باعث شده تا این حوزه، گونههاي مختلف گیاهان دارویی با کاربردهاي مختلفی نظیر آویشن، کلپوره، زرشک و ... را در خود جاي دهد که جزو گیاهان با ارزش دارویی محسوب می شوند. وجود فراوانی گونههاي دارویی در حوزه فوق را میتوان به عواملی نظیر، سازندهاي زمینشناسی خاص منطقه - وجود سازندهاي خوشییلاق، مبارك، دورود، شمشک و لار - ، بارندگی مناسب، اختلاف ارتفاع زیاد حوزه 2004/8 - متر - و تعداد متناسب دام حوزه 5407 - واحد دامی - ، نسبت داد.
نتیجه گیري
در حوزه رحیمآباد گیاهان دارویی فراوانی مشاهده میگردد که به عنوان ذخایر ملی کشور محسوب شده، لذا توسعه و بهرهبرداري از آنها باید زیر نظر متخصصان و طبق یک برنامهریزي صحیح انجام شود. کشور ما با منابع غنی گیاهی، از 13 اقلیم موجود در دنیا، 11 اقلیم را به خود اختصاص داده و با 300 روز آفتابی نزدیک به 8000 گونه گیاهی مخصوص به خود که 2 برابر کل اروپا است، با وجود این، میزان فروش داروهاي گیاهی در ایران در سال 1995 فقط 150 میلیون دلار است که در مقایسه با کشور چین، در سال 1995 با 337 میلیون دلار با 350 هزار هکتار زیر کشت شامل 200 گونه گیاه دارویی، مقام اول صادرات را داشته و زمینه اشتغال بیش از 100 میلیون نفر را فراهم کرده است.
