بخشی از مقاله
چکیده :
ایران با تولید 2887 هزار تن شلتوك به میزان 0/5 درصد تولید جهانی برنج، رتبه هجدهم تولید را در دنیا دارا است. مزارع تولید برنج در ایران داراي مشکلات ساختاري زیادي هستند لذا براي رفع مشکل طرح ساماندهی اراضی شالیزراي اجرایی شده است
براي بررسی پایداري طرح، تحقیقی در سطح هفت شهرستان در استان گیلان و از 364 شالیکار به عمل آمد که در 176 شالیکار داراي اراضی سنتی و 188 داراي مزارع ساماندهی شده به مقایسه جنبههاي اقتصادي – اجتماعی و زیست محیطی پایداري طرح در دو گروه پرداخته شد
نتایج تحقیق نشان میدهد که طرح ساماندهی اراضی شالیزاري به لحاظ اقتصادي و اجتماعی پایداري مطلوب را براي مزارع شالیزاري ایجاد نموده اما در حیطه زیست محیطی موجب ناپایداري گردیده که دلیل آن را میتوان شیوه نادرست اجراي طرح بیان نمود.
1. مقدمه
در واقع تئوري زیست محیطی توسعه واکنشی است به نوعی از توسعه که مقصودش حداکثر تولید و مصرف کالا بوده است. این تئوري بر نیاز به نوع خاصی از تصمیمگیري دربارهي رابطهي میان انسان و محیط تأکید دارد. این تئوري استقلال افراد و جوامع را مدنظر قرار داده و روشهایی از تولید را خوشایند میداند که بر حسن همزیستی مبتنی بوده و براي طبیعت مضر نباشد همچنین در این تئوري بر گسترش استقلال گروههاي محلی و منطقهاي تأکید خاص شده است. مبانی و اصول تئوري زیست محیطی را می توان به صورت زیر مشخص نمود:
-1 توسعه میبایست سیستمهاي اکولوژیکی را محترم بدارد.
-2 توسعه میبایست از منابع طبیعی محافظت نماید.
-3 توسعه میبایست هدر دادن منابع حیاتی را به حداقل ممکن برساند تا آنجا که به تشکیل طبیعی مجدد آنها نیز همت گمارد.
-4 توسعه میبایست با بکارگیري الگوي فرهنگی، اجتماعی، محلی و ملی ضمن بکارگیري مردم محلی در تصمیمگیري دربارهي روش و اجراي فرآیند توسعه، به آنان احترام بگذارد.
-5 توسعه میبایست از منابع طبیعی تجدید شونده در هر کجا که باشند استفاده مناسب نماید.
یکی از مفاهیم مورد توجه این نظریه توجه به پایداري است پایداري خصوصیتی است که به دلیل ماهیت طولانی مدت و منحصر به فرد مفهوم آن، نیاز به توجه به مسائلی وراي مسائل روزمره دارد. پایداري دعوتی است براي دستیابی به موازنه پویا میان عوامل اجتماعی، فرهنگی، اقتصادي و سیاسی با تاکید بر لزوم حفاظت از محیط زیست طبیعی که بشریت بخشی از آن است آنچه در حقیقت جستوجو میشود عبارت است از شرایطی که امنیت انسانی براي همه مردم فراهم شود. پایداري در عمل معاملهاي است بین ضرورتهاي زیستمحیطی و نیازهاي توسعه که این موازنه در حقیقت از دو طریق بدست میآید.
الف - از طریق کاستن از فشارها ب - از طریق افزایش ظرفیتهاي موجود
در واقع کشاورزي پایدار سیستمی است که ضمن مدیریت موفق در استفاده از منابع براي تامین نیازهاي غذائی بشر، کیفیت محیط را حفظ و ذخایر منابع طبیعی را افزایش میدهد همچنین این سیستم باید از نظر اقتصادي پویا بوده و نیازهاي غذایی را برآورده و مواد غذایی حاصله از آن اثر سوء بر سلامتی بشر نداشته باشد و در حفظ و مراقبت از منابع براي نسلهاي آینده نیز کوشا باشد
دستیابی به این هدف از جمله مهمترین اهداف در کلیه طرحهاي توسعه کشاورزي به خصوص طرح ساماندهی اراضی میباشد. طرح ساماندهی اراضی علاوه بر این هدف کلی اهادف دیگري را نیز دنبال میکند به عقیدهي بلارد اهداف زیر را میتوان از اهداف عمومی مورد نظر در طرحهاي ساماندهی دانست:
-1جادههاي دسترسی و بین مزارع
-2ساختن سدها و آب بندها
-3ساختن و تعبیه کانالهاي آبیاري و زهکشی
-4افزایش تولید در واحد سطح یا افزایش بهرهوري
-5بالا بردن پایداري سطح درآمد براي مناطق روستایی
-6سطح زندگی و شرایط کاري قابل پذیرش
-7محافظت و تکوین منابع طبیعی
-8محافظت و تکوین از فضاهاي تاریخی و فرهنگی - بلارد، - 2007 یکی از مشکلات کشاورزي ایران، کوچک و پراکنده بودن قطعات زراعی هر بهره بردار می باشد که در اثر آن استفاده از ماشین آلات را در این زمین ها مشکل نموده، هزینه ها را افزایش داده و تولید و نهتاًی بهره وري مزرعه را کاهش می دهد. پراکندگی، نامنظم و کوچک بودن اراضی شالیزاري باعث عدم استفاده بهینه از منابع تولید می گردد که در نتیجه از یک طرف باعث افزایش هزینه تولید و از طرفی دیگر مانع از رسیدن به حداکثر تولید می شود، و اعمال روشهاي پیشرفته در کشاورزي را با مشکل مواجه می سازد. براي رسیدن به حداکثر تولید و همچنین کاهش هزینه هاي تولیدي، اجراي طرح ساماندهی اراضی شالیزاري می تواند عامل موثري در این زمینه باشد
مهمترین اهدافی که طرح ساماندهی اراضی شالیزاري میتواند آنها را دنبال کند عبارت است از:
-1 بهبود زیرساختهاي کشاورزي و ساختار زمینهاي کشاورزي این امر از طریق تغییر وضعیت کرتها، از کرتهاي کوچک نامنظم به کرتهاي هندسی بزرگتر، احداث کانالهاي آبیاري و زهکشی، احداث جادههاي بین مزارع و دسترسی، احداث سیستم زهکش زیرزمینی در جاهاي ضروري، اصلاح خاك شالیزار در موارد مورد نیاز، متراکم کردن خاك به منظور کاهش فروروي آب و افزایش تحمل پذیري خاك و غیره صورت می گیرد.
-2 بهبود نظام تولید کشاورزي - توسعه مکانیزاسیون، مدیریت آب، بهبود سیستم مدیریت مزرعه، افزایش محصولات کشاورزي -
-3 تبدیل شالیزارها به مزارع چند منظوره – که به معناي آن است که یا محصولات زراعی دیگر در گردش و یا تناوب زراعی منطقه قرار می گیرد یا محصولات دیگري بعد از برداشت برنج بهعنوان کشت دوم یا زمستانی در مزارع طرح ساماندهی ارضی شده کشت می گردد.
-4 افزایش بهره وري نیروي کار - در مورد این هدف در طراحی طرح ساماندهی اراضی با مشارکت زارعین باید تا حد ممکن از تعداد قطعات آنها کاست و در صورت امکان این قطعات پراکنده را تا حد ممکن به یک قطعه یا قطعات همجوار تبدیل نمود تا از یک طرف از اتلاف نیروي کار در کرتهاي پراکنده جلوگیري شود و از طرف دیگر با توسل به برنامه مکانیزاسیون بهرهوري نیروي کار را افزایش داد. این امر بهویژه در شالیزارهاي شمال کشور که نشاءکاران سنتی را دخترها و زنان تشکیل میدهند و پیش بینی میشود که با توجه به صعوبت کار در آینده عرضه نیروي کار آنها در این زمینه کمتر گردد اهمیت اساسی دارد
-5 بهبود محیط زندگی جامعه روستایی - در این زمینه حداقل جاده روستایی در اتصال با جادههاي بین مزارع اصلاح شود یا کانالهاي آبی که از روستا عبور می کند بهسازي میگردد یا با تغییر مسیر آنها محیط بهتري در روستا بوجود میآید. در مورد حداکثرها، گاه طرح ساماندهی ارضی تا حدود زیادي موقعیت روستا و مزارع و جهتهاي دسترسی به آن با مسائل مشابه را تغییر میدهد امکان کنترل سیلاب ها را فراهم میآورد و کارآمدي سیستمهاي عمومی مثل جادهها، رودخانهها و سیستمهاي فاضلاب را بهبود میبخشد.
-6 حفظ محیط زیست و منابع طبیعی - با این هدف توجه به منابع و جلوگیري از فرسایش خاك و تخریب زمین و نیز سایر مسائل زیست محیطی در برنامه طرح ساماندهی ارضی قرار میگیرد. همچنین طرح ساماندهی اراضی میتواند به تثبیت جریان آب در نهرهاي بزرگ کمک کرده و از خسارت سیلاب جلوگیري نماید و بالاخره میتواند با هماهنگی با محیط طبیعی مناظر زیبا را حفظ و قابل استفاده براي همگان سازد.
-7 توسعه سرمایههاي اجتماعی - طرح ساماندهی اراضی به لحاظ نقش اساسی تغییر دهندگی آن میتواند و باید یک کار مشارکتی در جامعه کشاورزي و روستایی باشد. در این صورت از همان ابتداي کار مطالعه و طراحی مشارکتی، ارزیابی مشارکتی و اجراي مشارکتی طرح مدنظر قرار خواهد گرفت. این اقدام میتواند با مشارکت همه و یا مشارکت نمایندگان کشاورزان باشد. این اقدام در طول مدت طراحی و اجرا پایه مناسبی را براي تعاملات فراهم میکند اعتماد عمومی، وفاق همبستگی گروهی افزایش مییابد و بهعبارت بهتر نوعی سرمایه اجتماعی بوجود می آید که میتوان از آن بهنحو بایسته استفاده کرد و حتی مسئولیت اداره سرمایهگذاريهاي انجام شده را بعد از اتمام کار پروژههاي طرح ساماندهی اراضی به آنها واگذار نمود.
-8 توسعه اقتصادي و متنوع سازي اقتصادي - ارتقاي اقتصاد محلی - - این کار از طریق توسعه سرمایه اجتماعی، اختصاص یک زمین مشترك براي انجام کارهاي مشترك - بهعنوان مثال ایجاد کارخانه شالیکوبی مشترك در روستاهاي داراي شالیزاري، ایجاد گلخانه ها و واحدهاي دامداري مشترك و غیره - امکان پذیر است.
-9 توسعه کشاورزي پایدار و توسعه پایدار - در این صورت چارچوبها پایداري کشاورزي و توسعه آن باید در بحث طراحی مدنظر قرار گیرد.
-10 کمک به امنیت غذایی و امنیت سیاسی - این کار از طریق ایجاد یک نظام حقوقی و قانونی مناسب که موجب ثبت تغییرات حاصل از طرح ساماندهی اراضی و ارائه شناسنامه اراضی کشاورزي میشود امکان پذیر میگردد. از این طریق نوعی تثبیت در تولید و عرضه مواد غذایی بوجود میآید. که احتمال کمتر شدن آن بسیار اندك است. بهعلاوه می توان از طریق کشتهاي دوم، متنوع سازي تولید و غیره به امنیت غذایی و از طریق آن به امنیت سیاسی کشور کمک کرد
این طرح مدعی است که می تواند موجبات کاهش هزینههاي مدیریتی، کاهش هزینه تهیه و در اختیار قرار دادن نهادهها به مزرعه، افزایش تولید، صرفه جویی در اختصاص وقت براي زراعت و ایجاد فرصت کافی براي سایر فعالیتهاي تولیدي، مانند دامداري، صنایع دستی، استفاده بهتر و موثر از ماشین آلات، مبارزه بهتر با آفات و بیماریهاي محصولات کشاورزي، افزایش راندمان آبیاري، برداشت مناسبتر و راحتتر محصول و حمل و نقل آسانتر آن، کاهش مشکلات و اختلافات بین کشاورزان در مورد مرز بین مزارع، جويهاي انتقال آب و راههاي بین مزارع، افزایش موثرتر در زهکشی مزارع را فراهم نماید. با اجراي طرح ساماندهی اراضی شالیزاري میتوان امید داشت که مزایاي کمی مورد نظر زیر تحقق خواهد یافت.
-1 با قطعهبندي و تصحیح اراضی و نیز ایجاد شبکه منظم انهار آبیاري و زهکشی به حداقل 20 درصد افزایش یافته و در نتیجه آب مصرفی به مقدار 20 درصد کاهش خواهد یافت.
-2 با تنظیم میزان مصرف نهادههاي کشاورزي یعنی بذر، کود، سم، و انرژي به طور متوسط30 درصد در هزینههاي تولید صرفه جویی خواهد شد .
-3 عملکرد برنج بعد از اجراي طرح بین 10 درصد تا 50 درصد. افزایش مییابد.
-4 با توجه به بندهاي 2و3 فرم اجرايطرح حدوداً 40 تا 50 درصد به درآمد کشاورزان شالیکار اضافه خواهد شد . همچنین با اجراي طرح ساماندهی اراضی شالیزاري میتوان امید داشت که مزایاي کیفی زیر نیز تحقق خواهد یافت.
- 1 ایجاد شرایط مناسب جهت بکارگیري ماشین آلات و مکانیزه کردن جریان تولید، از سختی کار براي کشاورزان کاسته میشود.
- 2 محیط مناسب براي مراقبتهاي مستمر مدیریت آفات به لحاظ سهولت دسترسی به قطعات زراعی استاندارد و تعیین مناسبترین زمان و انتخاب بهترین روش براي مبارزه با آفات فراهم میگردد.
- 3 اعمال مدیریت بهتر براي استفاده از سم و کود و سایر نهادهها اعمال میگردد.
- 4 اجراي کشت مجدد در اراضی شالیزار امکانپذیر میشود.
- 5 امکان اجراي کشت انواع متنوع و مختلف برنج در کرتهاي مستقل پس از اجراي طرح که در اراضی سنتی به علت شیوهي آبیاري کرت به کرت امکان پذیر نمی باشد، فراهم میگردد.
- 6 هر کشاورز در اجراي عملیات زراعیمخصوصاً زمان نشاء کاري و برداشت میتواند بهطور مستقل عمل نماید.
- 7 امکان تأسیس نظامهاي بهرهبرداري تکامل یافتهتر از قبیل تعاونیهاي تولید و یا شرکتهاي سهامی زراعی پس از اجراي طرح تجهیز، نوسازي و یکپارچه سازي فراهم میگردد
مطالعات و بررسیهایی مختلف نیز به ایجاد تاثیرات اقتصادي، اجتماعی و زیست محیطی ناشی از اجراي طرح ساماندهی اراضی اشاره کردهاند که از آن جمله میتوان به موارد زیر اشاره نمود:
فتوحی - 1384 - ، حسنی مقدم - 1381 - ، آشکار و همکاران - 1385 - ، کاستروکولا و همکاران - 2001 - ، آنبوموشی و همکاران - 2002 - ، فوکودو و همکاران - 2003 - ، لورئیس و همکاران - 2005 - ، آتسوشی - 2002 - ، مارچ و گردن - 2006 - و بلارد - 2007 - عنوان می کنند که طرح میتواند باعث کاهش هزینه تولید و افزایش تولید و درآمد زارعان گردد. همچنین ساندکویست و همکاران - 2007 - ادعا می کنند که طرح میتواند باعث کاهش هزینه حمل و نقل در کل هزینه هاي تولید محصول گردد.
