بخشی از مقاله
چکيده
برنامه ريزان و سياست گذاران براي رسيدن به توسعۀ روستاها، تدابير و راهکارهاي گوناگوني انديشيده اند که در اين بين يکي از اين راه ها بسط و توسعۀ صنعت گردشگري ميباشد، تجربه ثابت کرده است که گردشگري همواره در بردارندة تأثيرات فراواني در توسعه است . بدين دليل ، سياست توسعۀ گردشگري، امروزه رويکردي عمومي است که دولت ها به آن توجه کرده اند علاوه بر اين بسياري از سياست گزاران و برنامه ريزان توسعه ، از اين صنعت به عنوان رکن اصلي توسعه ياد ميکنند، و يکي از ابعاد توسعه است که ميتواند تاثيري همه جانبه بر زندگي مردم روستايي داشته باشد، که به عنوان فعاليتي انساني - اقتصادي که ضمن ايجاد اشتغال و درآمدزايي در سبب تعامل دوسويه و سازندة روستائيان با ديگر افراد و فرهنگ ها ميشود، ياد کرد. هدف از تحقيق حاضر ارزيابي نقش گردشگري در توسعه کالبدي- فيزيکي روستاي خواجه احمد در شهرستان زهک ميباشد. روش گردآوري در مطالعه حاضر که بوسيله مشاهدات ميداني و گزارشات مکتوب و برگرفته از منابع کتابخانه اي معتبر و همچنين مصاحبه با ساکنان محدوده مورد مطالعه انجام گرفته است . نتايج نشان داد که ، گردشگري اثرات متفاوتي را در محدوده مورد مطالعه به دنبال داشته است که عبارت از: سبک معماري ( تغيير و بهبود ساختمان ها و استفاده از مصالح بادوام ، تشويق روستاييان به نوسازي خانه هاي خود، بهبود کيفيت مساکن )، تجهيزات رفاهي ( افزايش ساختمان هاي اداري، افزايش تأسيسات درماني و آموزشي، افزايش استقرار امکانات رفاهي، افزايش امکانات بهداشتي )، فضاهاي معيشتي روستا (ارتقاي سطح اقتصادي و اشتغال ساکنان روستا، افزايش تعداد کارگاه - هاي صنعتي کوچک و بزرگ ، افزايش تعداد واحدهاي دامي و پرورش طيور)، خدمات زيربنايي (بهبود خدمات بهداشتي، بهبود ارتباطات (پست و مخابرات و تلفن )، بهبود کيفيت راه هاي ارتباطي و حمل ونقل ، افزايش امکانات تفريحي براي ساکنان محلي )، تغييرات محيطي( تخريب اراضي کشاورزي، دخل و تصرف مراتع و زمين هاي ملي، تخريب باغات و تبديل آنها به خانه هاي مسکوني، افزايش تقاضا براي خريد باغات و اراضي کشاورزي روستاييان به منظور ساخت خانه هاي دوم ، ازدحام و شلوغي و در نهايت برهم زدن آرامش روستا، برهم زدن و تخريب چشم انداز روستا، پراکندگي بافت روستا، کاهش اراضي متروک و زمين هاي بي استفاده ، افزايش قيمت اراضي، تشويق روستاييان به ساخت مسکن و اجارة آن ).
کلمات کليدي: گردشگري، تاثيرات گردشگري، توسعه کالبدي- فيزيکي، روستاي خواجه احمد، زهک
١- مقدمه و طرح مسئله
در عرصه نوين جهاني، تنوع بخشيدن به اقتصاد و افزايش شاخص هاي توسعه انساني، رفع مشکلات ناشي از صنعتي شدن و آلودگي بيش از حد استاندارد شهرها، افزايش بهره وري و کارآمدي نيروي انساني، اشتغال زايي، تعامل فرهنگ ها و حفظ محيط زيست و در مجموع توسعه پايدار از دغدغه هايي است که جهان امروز با آن روبرو است و هر يک از کشورها در هر سطحي از توسعه در تلاش هستند تا پاسخ لازم به اين مسائل را بيابند (شمس الديني ،٢:١٣٨٩ ). به باور اکثر صاحب نظران يکي از راهبردها در رابطه با پاسخ به مسائل مذکور ميتواند صنعت گردشگري روستايي باشد که اين منبع مهمي براي بحث اشتغال زايي در مناطق روستايي مطرح ميباشد. (قنبري،٢:١٣٨٧). گردشگري يکي از رشديافته ترين صنايع نيمۀ دوم قرن بيستم است و اغلب به عنوان کليد يا رمز رشد اقتصادي، چه در کشورهاي توسعه يافته و چه کشورهاي در حال توسعه به کار ميرود (.٦٣ ,١٩٩٩ ,Ahjem. Font) که به مفهوم کنوني پديده اي جديد مي باشد که اشکال اوليه آن با گسترش وسايل نقليه شخصي و موتوري در اواسط قرن نوزدهم آغاز شد و به ويژه با توسعه خطوط هوايي از سال ١٩٤٥ به بعد گسترش يافت (٢٩٢ -٢٠٠٦٢٨٠,Davenport)، و در مناطق روستايي و دور افتاده اهميت ويژه اي يافته و وسيله اي براي رفاه و اقتصاد جوامع محلي تلقي ميشود. اصولا توسعه اقتصادي در هر کشوري نيازمند سرمايه گذاري در بخش ها و فعاليت هاي مختلف اقتصادي آن کشور است و بدون سرمايه گذاري در طرح هاي زيربنايي و روبنايي، نمي توان انتظار گسترش اشتغال ، توليد و رفاه اقتصادي را داشت . براي تحقق اين مهم ، امروزه بسياري از کشورهاي جهان ، تمايل شديدي به جذب سرمايه هاي خارجي پيدا کرده اند (شاکري و سليمي، ١٣٨٥: ١). گردشگري شامل کليه فعاليت هايي است گردشگران در هنگام سفر انجام ميدهند و به ايشان مرتبط ميشود و اين ميتواند شامل ، برنامه ريزي براي سفر، جا به جايي بين مبدأ و مقصد، اقامت و نظاير آن باشد (رنجبريان و زاهدي، ١٣٨٥ : ١٥). اهميت روزافزون صنعت توريسم موجب آن شده است که نظر محققين علوم مختلف انساني- اجتماعي را به خود جلب کند. از اين جهت هر يک از آنها به طريقي سعي دارند تا با بينش هاي علمي خود صنعت توريسم را تعريف نموده و رهنمودهاي مناسبي را جهت رشد و توسعه آن ارائه نمايند.
انجام فعاليت هاي توريستي که مشاغل گوناگوني را به دنبال دارد در هر کشوري به عنوان بخشي از فعاليت هاي اقتصادي در کنار بخش صنعت و کشاورزي موجب رونق و پيشرفت اقتصادي آنها ميگردد (صفاري و همکاران .١٣٩١،٢). اينک شرايط طبيعي، مورفولوژي، عناصر اقليمي همراه با ساختار اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي منطقه زهک به ويژه روستاي خواجه احمد، اشکال گوناگون و متنوعي از فضاهاي شهري و روستايي را به وجود آورده اند که هر کدام به لحاظ کارکردهاي طبيعي و انساني از ساير نواحي متمايزند. در اين مقاله ، به بررسي اثرات گردشگري بر توسعه کالبدي- فيزيکي روستاي خواجه احمد ميپردازيم تا با ايجاد ديدي علمي و مبتني بر واقعيت هاي موجود، ضمن شناسايي عوامل دخيل در گسترش گردشگري در محدوده مورد مطالعه ، به ارايه راهبردهاي اجرايي توسعه گردشگري آن پرداخته شود
٢- مباني نظري
١-٢-گردشگري و گردشگري روستايي
با افزايش جمعيت و رشد فزاينده شهرها از يک سو و پيشرفت هاي چشمگير اخير در شبکه حمل و نقل ، تکنولوژي و ساير عناصر زندگي بشر از سوي ديگر، هر روز که ميگذرد، انگيزه هاي نياز به مسافرت و سفرهاي گردشگري نيز افزايش مييابد (حيدري،١٦:١٣٨٧). گردشگري روستايي را مي توان نتيجه تغيرات گسترده اقتصادي- اجتماعي و فرهنگي بعد از جنگ دوم جهاني دانست که در پرتو عواملي مثل بهبود راههاي ارتباطي، گسترش شهرنشيني، افزايش اوقات فراغت ، افزايش آلودگي هاي زيست محيطي در شهرها و ارتقاي سطح زندگي توسعه يافته دانست (پور رمضان و همکار ،٩.١٣٨٨). گردشگري روستايي، يکي از مفاهيم و اشکال توسعه پايدار روستايي است که در آن از منابع موجود درمناطق روستايي استفاده ميشود. اين گونه توسعه ، کمترين تاثير مخرب را دارد، يا اصولا فاقد چنين آثاري است و باعث ارتقاي سطح بهره وري در مناطق روستايي، ايجاد اشتغال ، اصلاح توزيع درآمد، حفظ محيط روستا و فرهنگ بومي، جلب مشارکت مردم بومي و محلي و ... خواهد شد(رحيمي و همکار.١٣٩٠،١). امروزه اين پديده ، به لحاظ درآمدزايي فراوان آن ، بسياري از کشورهاي جهان را بر آن داشته است که سرمايه گذ اري زيادي را به اين بخش اختصاص دهند سازمان جهاني جهانگردي گردشگري را مجموعه کارهاي ميداند که يک فرد در سفر و در مکاني خارج از زندگي خود انجام ميدهد و بيش از يک سال طول نميکشد و هدف آن سرگرمي، تفرج ، استراحت ، ورزش و فعاليت هايي از اين قبيل است . که شامل انواع مختلفي از جمله : گردشگري تفريحي، درماني، مذهبي، بازاري، همايشي، الکترونيک ، بوم گردي، و گردشگري ورزشي است (ابراهيم زاده و همکاران .١٣٩١،٢). فعاليت هاي گردشگري در محيط روستايي با توجه به فرهنگ و بافت سنتي روستايي، اين در حالي است که گردشگري روستايي هنر و صنايع روستايي، آداب و رسوم سنتي که در برگيرنده گردشگري کشاورزي، گردشگري سبز، گردشگري مزرعه اي، گردشگري غذايي و شکار است که هدف آن در نواحي روستايي، نوعي قدرداني از نواحي روستايي است در حاليکه سعي در جلوگيري از تنزل اقتصادي، اجتماعي و محيط طبيعي آن دارد. از اين لحاظ يکي از اهداف ، ايجاد موازنه بين تعداد منازل جانبي گردشگري و ساير اشکال اقامتي، بخصوص کلبه هاي روستائي و چادرهاي کمپ بر روي زمين هاي کشاورزي است که مورد توجه مستقيم کشاورزان است . با اين وجود، رشد گردشگري در مناطق روستايي باعث افزايش قيمت زمين شده و افزايش ماليات را به دنبال دارد (رضاسلطاني و همکار.١٣٨٥،٣). بر اساس آراي کميسيون جامعه اروپايي در سال ١٩٨٦، گردشگري روستايي نه تنها کشاورزي، بلکه همه فعاليت هاي گردشگري را در مناطق روستايي شامل ميشود. ميتوان گفت که گردشگري روستايي، رهيافت (مقوله ) جديدي در متون توسعه روستايي است که همانند توسعه ، ابعاد و آثار گوناگوني دارد. بوني کور ميگويد با اينکه اين کار اشتباه است ، گردشگري به خودي خود سبب اشاعه فحشا و خودفروشي، اعتياد به مشروبات الکلي و قاچاق نميشود، اما بدون شک بر اين مسائل اثر ميگذارد و آن را گسترش مي دهد....برخي مناطق توسعه نيافته ، همچنان که فرانتس فانون پيش بيني کرده بود، به روسپي خانه هاي کشورهاي صنعتي شده تبديل شده و ميشوند (حسنوند و همکار.١٣٩٠،٤). اداره امور کار امريکا: در زمينه گردشگري روستايي تعريف زير را ارائه داده است . بازديد از مکاني غير از مکان معمول کار و زندگي خود خارج ازط محدوده استاندارد آماري شهري است . در زماني که فعاليت کاري در منطقه مورد نظر انجام شود که هدف چنين بازديدي ممکن است تحقيق ، درمان ، مذهب و... باشد (افتخاري وهمکار،٥.١٣٨١). آپرمان ميگويد: گردشگري روستايي به فعاليت هاي مزرعه و غيرمزرعه اي گفته ميشود که در جوامع و نواحي روستاي انجام ميشود. اما فعاليت هاي تفريحي بيروني مانند پارکها موضوعي و نواحي حيات وحش را شامل نميشود (قادري و همکاران ، ٣.١٣٨٩). مورفي معتقد است که در تبيين رويکردها و نيزتحليل سيستم هاي طراحي گردشگري بايد چهار عنصراصلي برنامه ريزي کاملا مشخص و بررسي شوند که عبارتند از: فعاليت هاي انساني، ارتباطات ، فضا، زمان (غفاري و همکاران ،٧.١٣٩٠).
٢-٢- برنامه ريزي توسعۀ کالبد
برنامه ريزي توسعه کالبدي سکونتگاه هاي روستايي بخشي از برنامه ريزي توسعه روستايي است که در سال هاي قبل از انقلاب روستاها در حاشيه قرار داشتند و بعضا به تخريب و تخليه جمعيتي فعاليتي روستاها منجر شد (پريزادي.١٣٨٧،١). علاوه بر اينکه کوششي براي جهت بخشيدن به تکامل محيط زندگي بشر است ، بازتاب تکامل زندگي اجتماعي نيز محسوب ميشود. توسعۀ کالبدي در روستاها عمدتا با ساختار کالبدي مناطق روستايي مرتبط است و آنگاه با مضامين و مؤلفه هايي چون کاربري اراضي، ارتباطات و حمل ونقل ، تأسيسات و تجهيزات زيربنايي، مسکن ، کار، تفريح ، گردشگري، و رفاه عمومي که روستاييان به تنهايي قادر به تأمين آن نيستند در ارتباط قرار ميگيرد.(بدري و همکاران .١٣٩٢،٤) در فرايند برنامه ريزي توسعه روستايي، ابعاد کالبدي آن از اهميت ويژه اي برخوردار است . برنامه ريزي توسعه کالبدي، برنامه ريزي ساختار کالبدي يک حوزه روستايي است . کاربري زمين ، ارتباطات ، تأسيسات و تجهيزات زيربنايي و رفاهي عمومي و غيره در روستاها را ميتوان از جمله مقوله هاي برنامه ريزي کالبدي بر شمرد.(پورطاهري و همکاران .١٣٩١،٢)
