بخشی از مقاله
چکیده
مقوله ارزش شناسی بر همه جنبه های تعلیم و تربیت اثر دارد. اصولا ارزشهای اخلاقی، روح نظام تربیتی در رئالیسم اسلامی را تشکیل می دهد و مانند خونی در تمام پیکره دستگاه تعلیم و تربیت جاری است. نظام تربیت رسمی و عمومی در دوره های مختلف تحصیلی در موضوع ارزش های اخلاقی و انسانی دارای خصلت گریز از برنامه ریزی است.با وجود ارزش رسمی بالای تربیت ارزش های اخلاقی و انسانی اما در عمل نظام به طور جدی وارد این عرصه نشده است .
تربیت دینی نیزعموماً در کشورهای کشور اسلامی ما به عنوان یک ماده درسی مستقل ارائه می شود و بیشتر به طرح مباحث اعتقادی و احکام شرعی پرداخته می شود.این در حالی است که،احیای ارزش های مشترک انسانی و نیز ارزش های اصیل اسلامی ، شرط لازم برای حاکمیت بخشیدن به اسلام در جامعه ماست.در چنین جامعه ای علاوه بر افراد و خانواده ها ، حکومت نیز با سازوکارهای مختلف می تواند در نهادینه سازی این ارزش ها و اصول ماندگار گام های اساسی بردارد که در این راستا توجه به برنامه درسی و محتوای کتب در درونی کردن و نهادینه سازی این امر مهم نقش حیاتی خواهند داشت.
مقدمه
عصر کنونی، عصر بحران ها و چالش های بنیان افکن است.بشر امروز برای رسیدن به تعادل روانی و موفقیت در روابط فردی و اجتماعی چاره ای جز روی آوری، به ارزش ها و تربیت اخلاقی ندارد.تقویت روح هنری و تحکیم شخصیت اخلاقی، هدف و اساس تعلیم و تربیت تلقی می شود. بدون تردید ارزش های اخلاقی رکن اساسی زندگی آدمی را تشکیل می دهد
یک اصل تربیتی که همه دست اندرکاران طرح های آموزش و پرورش باید پیش روی خود داشته باشند این است که تربیت باید همواره با ارزش ها، ایده انسانیت و با کل سرنوشت انسان سازگاز باشد
امروزه رویکرد ارزشی و اخلاقی به منزله یکی از مهم ترین رویکردها در قلمرو برنامه ریزی درسی به شمار می رود. در این رویکرد، برنامه های درسی ابزاری مؤثر در رشد و توسعه فضایل ارزشی و اخلاقی و مهارتهای اجتماعی در فراگیران است و آنان را برای برخورد مناسب با مسائل و موضوعات جدید آماده میسازد.علاوه بر این، برنامه های درسی نظامهای تعلیم و تربیت، می تواند بهترین موقعیت را برای تبلور و رشد معنویت در افراد فراهم سازد. ماهیت علمی که محتوای تربیت را فراهم می سازد، از عناصر عمده برنامه درسی به شمار می رود. اهمیت برنامه ریزی درسی به اندازه ای است که ملکه علوم تربیتی و قلب نظام آموزشی - فتحی واجارگاه، - 1384نام گرفته است؛ چراکه با یادگیری و طراحی عوامل و عناصر آن مرتبط است
برنامه درسی، یکی از عناصر مهم نظام آموزشی برنامه درسی است که هسته ی مرکزی تمام فعالیت های آموزشی را تشکیل می دهد.برنامه درسی درواقع نقشه و راهنمایی برای یادگیری درمدارس است که یادگیرنده آن را تجربه و مشاهده کننده آن را ثبت می کند
از سوی دیگر، در زمانه ما ضرورت توجه به ارزش های اخلاقی بیش از هر زمان دیگر احساس می شود؛ بحران های زیست محیطی، افزایش بزهکاری، تبهکاری، جنگ ها، فقر و بی عدالتی و مانند اینها شرایط به گونه ای رقم زده اند که در عصر حاضر، بشر بیش از هر چیز دیگری به اخلاق و اعتلای آن نیازمند است. این سخن رابین بارو مؤید این مطلب است: جهان ما در نهایت خجالت و شرمساری فاقد اخلاق است و ما هر روز شاهد زنده بی اخلاقی هستیم بنابراین توجه به تربیت اخلاقی و بالندگی آن ضرورتی جهانی و انسانی است.
ارزش ها تأثیر زیادی بر همه مراحل برنامه درسی و از جمله آرمان های تربیتی، تلقی نسبت به یادگیرنده، تلقی نسبت به فرایند یادگیری، تلقی نسبت به فرایند آموزشی، تلقی نسبت به محیط یادگیری، نقش معلم و تلقی نسبت به ارزشیابی آموخته ها دارد.از همان ابتدا که اهداف کلی آموزشی و پرورشی نوشته می شوند، از سه فیلترفلسفه، روان شناسی و جامعه شناسی می گذرند
از آنجاکه ارزش ها جزء مهمی از فلسفه و نیز جامعه شناسی و روان شناسی اجتماعی اند،اولین اثرات خود را درانتخاب اهداف آموزشی و پرورشی و سپس در دیگر مراحل برنامه درسی می گذارند.از سوی دیگر، پرورش فضائل اخلاقی یکی از مهم ترین اهداف رسالت انبیاء الهی بوده است تا انسان در مسیر کمال که علت غایی آفرینش است،قرار گیرد. رسول اکرم - ص - با اشاره به فلسفه بعثت خویش در حدیث معروف:»انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق« نیز بدان تصریح فرموده اند.
در وجود انسان ، سلسله ای از ارزش های اخلاقی نهفته است؛ یعنی انسان به ارزش های اخلاقی گرایش دارد؛ بنابراین، انسان موجودی اخلاقی است و تعلیم و تربیت اسلامی برای پرورش اخلاقی فراگیران باید اهدافی را در راستای رهایی آنان از جاذبه امیال نفسانی در نظر بگیرد تا آن ها بتوانند امیال و آرزوهای خود را در مسیری رهبری نمایند که خداوند تعیین کرده است.از دیدگاه شهید مطهری، کمال انسان در گروی کسب فضایل اخلاقی و دوری از رذایل و تقویت گرایشهای فطری است - گرایش به زیبایی، خیر،نیکوکاری و ... - بنابراین در تربیت نیز کمال انسان را قرب خداوندی می دانند و این است که به آموزشهای اخلاقی بسیار اهمیت می دهند اصولاً تهذیب، تزکیه و پرورش اخلاقی را بر آموزش و فراگیری دانش مقدم می دانند - این تقدم، تقدم رتبی است -
نظام آموزش و پرورش می تواند از طریق برنامه های درسی فرصت و امکان مناسب را برای درون یسازی ارزش ها و هنجارهای فرهنگی فراهم سازد .برای تحقق این امر آموزش و پرورش لازم است، درک درستی از نیازهای فرهنگی جامعه داشته باشد .نیازهای فرهنگی، زیربنای طراحی برنامه های درسی مدارس را تشکیل داده و بدون فهم درست آنها، تلاش برای طراحی برنامه های یاددهی -یادگیری بی فایده است
هدف های برنامه درسی به شرط انطباق و همسو بودن با نیازهای فرهنگی جامعه، معنادار و قابل دفاع خواهند بود .برای تعیین نیازهای مذکور باید دو کار مهمتر انجام داد .
در ابتدا باید مطالعه و تحلیلی از عناصر فرهنگی جامعه داشت که در مصوبات کلان کشور نظیر قانون اساسی، مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی، سند چشم انداز بیست ساله،سند تحول بنیادین آموزش و پرورش و غیره می توان به این زمینه ها دست یافت. ارزش های برگرفته از تحلیل اسناد کلان با اینکه مجموعه ای از حقایق فرهنگی را نشان می دهند، گویای همه واقعیت ها نیستند .
در کنار تحلیل اسناد مذکور باید اذعان داشت :مجموعه ارزش هایی که در طول زمان به وسیله عواملی چون؛ خانواده، وسایل ارتباط جمعی، گروه های دوستان و غیره در وجود افراد شکل می گیرند، نقاط تلاقی گوناگون را در فرآیند یادگیری فرهنگ به وجود م یآورند. بنابراین، نیازهای روز فرهنگی جامعه را باید در نقطه تلاقی حقیقت و واقعیت جس توجو نمود .برنامه ریزان درسی وظیفه دارند از طریق مطالعات گوناگون، بانک اطلاعاتی پویایی درخصوص نیازهای فرهنگی، پایه گذاری کرده و آن را با اطلاعات نوین، زنده و پویا نگه دارند
در بحث از چگونگی تربیت اخلاقیقاعدتاً لازم است،بر روی برنامه درسی تربیت اخلاقی شد. اما در نظام تربیت رسمی و عمومی ایران با وجود تأکیدات بسیار بر تربیت اخلاقی، به طور رسمی - مصوب - برنامه درسی تربیت اخلاقی وجود ندارد.در نگاه حاکم تربیت اخلاقی یک دیسیپلین درسی نیست که مانند علوم ریاضی دارای یک برنامه درسی وکتاب و بسته آموزشی مشخصی باشد.
تربیت اخلاقی جریانی گسترده و فراگیر تلقی شده است که باید در تمامی عرصه های زندگی مدرسه ای نمود و بروز داشته باشد.تجارب ناظر به تربیت اخلاقی خاص و ویژه نیستند.به سخن دیگر، یک فراموضوع یا یک فرا برنامه است.بنابراین، نمی تواندضرورتاً به صورت یک موضوع درسی عرضه شود
وی اشاره می کند که این رویکرد ، وجهه دینی نیز دارد، اما وجه دینی بودن این رویکرد موضوع مهمی است .ربط وثیقی بین دین و اخلاق و تربیت دینی و اخلاق در اسناد و دیدگاه کارشناسان وجود دارد .در اسناد متأخر، یعنی سند تحول بنیادین، تربیت اخلاقی و تربیت دینی در یک ساحت تربیتی مجتمع شده اند .یکی از ابعاد این ربط در تأیید فضایل اخلاقی در گفتمان دینی اسلامی است .از سوی دیگر، ناظر به نظام انگیزشی عمل اخلاقی است. به دیگر سخن،حُسن صفات و یا فضایل در نظام اندیشه اسلامی مورد تأیید و تأکید قرار می گیرد. بنابراین، از این نظر فضایل دینی می شود
