بخشی از مقاله
چکیده
مقاله حاضر در صدد پاسخ به این سؤال است که آیا مهاجرت نخبگان همیشه یک طرفه و تنها به سود جوامع مهاجرپذیر است است یا دوسویه بوده و به نفع کشور فرستنده نیز می تواند باشد؟ برای بررسی این مسئله دو دیدگاه مطرح شده است: یک دیدگاه، مهاجرت را نوعی فرار تلقی کرده و آن را پدیده ای مخرب می داند و سعی در جلوگیری یا ایجاد مانع بر سر راه آن است. دیدگاه دوم؛ مهاجرت مغزها را مبادله فرهنگی دانسته که دوسویه و امری مثبت است.
روش مقاله؛ توصیفی- تحلیلی است. آمارهای موجود با تحلیل کیفی و تکنیک تحلیل ثانویه بررسی شده است. جامعه آماری، نخبگان علمی هستند که عمدتا به عنوان صاحب نظر یا هیأت علمی دانشگاه ها بوده اند. نتایج نشان داد برنامه های جلوگیری و ایجاد مانع بر سر راه مهاجرت نخبگان، نه تنها کارایی لازم را ندارد بلکه مطلوب هم نیست.
مهاجرت نخبگان در صورت هدفمندی می تواند آثار مثبت و منافع دوسویه به همراه داشته باشد: بازگشت پیشرفت های علمی و اقتصادی، ایجاد غنای علمی از طریق شرکت در کنفرانس ها و...، تحکیم پلهای علمی میان کشورهای توسعه یافته و داخل کشور، انتقال علوم و تکنولوژی، انتقال بیکاری به کشورهای مقصد، توسعه فرهنگ ملی و قرار گرفتن ایران در روند پیشرفت جهانی، تقویت موقعیت کشور در معادلات جهانی و پدید آمدن نوعی بازار بین المللی برای مهارتهای تخصصی ایرانیان است. طبیعی است با فقدان برنامه ریزی مناسب، این روند می تواند یک طرفه شده و آثار زیانباری داشته باشد: از بین رفتن ثروت ملی، انتقال معکوس تکنولوژی، کاهش رشد اقتصادی و توقف چرخه توسعه از جمله پیامدهای منفی این مسئله است.
.1 مقدمه و بیان مسئله
سرمایه انسانی، همواره نقش مهمی در فرآیند پیشرفت جوامع داشته است. جوامع صنعتی، توسعه اقتصادی و پیشرفت فناوری را مرهون سرمایههای انسانی می داند. نیروی انسانی متخصص، موتور محرکه توسعه پایدار محسوب می شود و از دست دادن آن ها به معنای از دست دادن سرمایه های اصلی کشور است. اغلب کشورها، منابع ارزشمند خود را در تربیت نیروی انسانی کارآمد سرمایه گذاری کرده اند. ایران نیز از جمله کشورهایی است که در تربیت نیروی انسانی، منابع فراوانی را هزینه می کند؛ اما مسئله اینجاست، هنگامی که کشور باید از سرمایه گذاری های انجام شده بهره مند شود و از آن در رشد اقتصادی و کاهش شکاف فناوری تکنولوژیکی استفاده کند با حرکتی در جهت انتقال سرمایه انسانی خود از جنوب به شمال مواجه می گردد. از مهاجرت نخبگان تعابیر گوناگونی چون »فرار مغزها1، شکار مغزها، سرقت استعدادها و قاچاق سلول های خاکستری« یاده شده است. یونسکو این پدیده را »مهاجرت صلاحیت ها« نامیده است
در سال های اخیر، مهاجرت نخبگان علمی به مسئله نگران کننده ای بدل شده است. شمار مهاجران ایرانی که در کشورهای جهان پراکنده اند بیش از 3 میلیون نفر برآورد شده است. براساس گزارش صندوق بین الملی پول، ایران در میان 61 کشور در حال توسعه رتبه نخست را به خود اختصاص داده است
مهمترین شاخص توسعه، خلاقیت های ذهنی و نیروی انسانی پژوهشگر است و جایگاه شاخصهای کمی چون تولید ناخالص ملی را گرفته است. در قرن بیست و یکم، تجارت تنها مختص به کالاهای اقتصادی نیست بلکه مغزها به عنوان یک کالای استراتژیک و قابل معامله در نظر گرفته می شوند. برخی صاحب نظران، مهاجرت نخبگان را یکسره منفی نمیدانند بلکه پیامدهای مثبت آن را نیز در نظر دارند. طرفداران این دیدگاه معتقدند که مهاجرت، کشور را در روند پیشرفت جهانی قرار میدهد.
ظهور شخصیت های علمی ایرانی در کشورهای دیگر مایه آبروی کشور تلقی میشود و موجب پدید آمدن نوعی بازار بین المللی برای مهارت های تخصصی ایرانیان است. این انتقال فرهنگ، دوطرفه است به این معنی که در آن ارزشها و هنجارها رد و بدل می شوند؛ بنابراین سؤال اساسی تحقیق این است که الگوی دوسویه مهاجرت نخبگان علمی چیست؟ مهاجرت نخبگان چگونه میتواند کشور را در مسیر پیشرفت علمی، فرهنگی و اقتصادی قرار دهد؟
.2 رویکردهای نظری مهاجرت نخبگان علمی
در بررسی رویکردهای نظری، مهاجرت نخبگان علمی در قالب سه رویکرد اقتصادی، اجتماعی و جهان گرا مورد بررسی قرار گرفته است. هر یک از نظریات مرتبط در ارتباط با رویکردهای مطروحه زیر اشاره شده اند:
جدول .1 رویکردهای سه گانه تبیین مهاجرت نخبگان علمی
· آدام اسمیت - تعادل نیروی کار و سرمایه - : مهاجرت تابع قانون عرضه و تقاضاست. موجب رشد اقتصادی دو منطقه شده وسیله ای برای بهبود وضع اشتغال است. تفاوت دستمزدها بین دو کشور مبدأ و مقصد، سبب دو جریان عمده و ایجاد تعادل بینالمللی میشود: .1 نیروی کار ماهر از کشورهای با دستمزد پایین به کشورهای با دستمزد بالا جریان پیدا میکند؛ .2 سرمایه از کشورهای با دستمزد بالا به کشورهای با دستمزد پایین سرازیر میشود
· تئوری باز توزیع نیروی کار؛ ساستاد - 1962 - ، تودارو - 1976 - ، مهاجرت های داخلی و بین المللی، رویکرد مکانیزمی برای باز توزیع نیروی کار است
· تئوری بازار دوگانه:1 مهاجرت بین المللی را ناشی از تقاضای درونی نیروی کار در جوامع صنعتی نوین میداند. پیور از مدافعان این نظریه استدلال میکند که مهاجرت به وسیله عامل فشار موجود در کشورهای فرستنده نیست بلکه عوامل کششی موجود در کشورهای پذیرنده - نیازهای گریزناپذیر به نیروی کار - موجد آن است
· مهاجرت نتیجه نابرابری در توزیع ثروت و قدرت میباشد. مهاجرت تلاشی در جهت ایجاد تعادل در برابر نابرابری نهادینه شده است و پدیدهای اقتصادی است.
· قضیه موفقیت: هرچه کنش خاصی با پاداش بیشتری روبرو شود، احتمال این که شخص آن کنش رویکرد را تکرار کند بیشتر خواهد بود
قضیه عقلانیت: شخص به هنگام روبرو شدن با اجتماعی کنش های دوشقی، شقی را انتخاب خواهد کرد که حاصل ضرب ارزش نتیجه آن گزینه و احتمال دستیابی به آن نتیجه را در آن لحظه بزرگتر ارزیابی کند . کنشگرانی که مطابق با قضیه عقلانیت عمل می کنند، سودشان بیشتر است.
· ساز و کارهایی که بین ساختارهای اجتماعی پیچیده میانجیگری میکنند، هنجارها و ارزش هایی هستند که در درون جامعه وجود دارند: ارزشها و هنجارهای مورد قبول، واسطههای زندگی اجتماعی و پیوندهای واسط بین تراکنش اجتماعی عمل میکنند. این هنجارها و ارزش ها مبادله اجتماعی را امکان پذیر می سازند و بر فرآیندهای تمایز و یکپارچگی اجتماعی و تحول و سازماندهی اجتماعی حکم میرانند - بلاو، . - 255 :1964
· قدرت یک شخص بر روی شخص دیگر در یک رابطه مبادله ای، در واقع، کارکرد وارونه ای از وابستگی آن شخص به طرف دیگر است .
« وابستگی و قدرت نابرابر به عدم توازن در روابط منجر میشود، اما این وضعیت با گذشت زمان به سوی یک رابطه قدرت- وابستگی متوازن تر حرکت میکند
· آزادی در انتخاب عمل و رفتار، از انگیزههای شکلگیری تصمیم به مهاجرت است. قوانین و مقررات تسهیلکننده روابط اجتماعی، مسئولیت های ناشی از وظایف ارجاعشده در چارچوب مدیریت های سطوح مختلف و دیگر مکانیزم های بازدارنده و مشوق، نقش تعیینکننده ای در تبیین مهاجرت نخبگان علمی دارند
· والرشتاین سرمایه داری تاریخی را سیستمی تعریف می کند که انباشت بی انتهای سرمایه، هدف و غایت اقتصادی است و این سیاست اقتصادی به مبادله فرهنگی بین کشورهای مرکز و پیرامون میانجامد
· مهاجرت نتیجه تأثیر و عمل بازار جهانی روی سرمایه انسانی و نیروی فکری است. سرمایه انسانی از موقعیت شغلی کم درآمد یا از مناطق جغرافیایی دارای توانمندی پایین به سمت مشاغل پردرآمد
