بخشی از مقاله
چکیده
هستههای تاریخی شهر جایگزین ناپذیر هستند. حفظ عناصر و شاخصههای با ارزش مراکز تاریخی شهرها مسألهای است که اخیراً مورد توجه قرار گرفته است زیرا سرعت تخریب بافتهای تاریخی و جایگزین شدن بافتهای نوساز رو به افزایش است. در واقع شهرهای امروزی عرصه تقابلها شده و ساختمانهایی بدون سبکی مشخص، کاملاً جدا از زمینه و هویت تاریخی موجود طراحی میشوند. در نتیجه به جای زیبایی، اغتشاش و سردرگمی به وجود آمده است. طراحی در بافت تاریخی باید طوری باشد که علاوه بر ارتقاء سطح کیفیت زندگی و ارزش بصری آن، ارزش تاریخی بافت را حفظ کند.
این تعریف دقیقاً مطابق با اصول طراحی زمینهگراست. نمود رویکرد زمینهگرایی در بافتهای تاریخی را میتوان در جداره خیابانهای آن دید. در تحقیق حاضر زمینهگرایی به معنای ارتباط و هماهنگی میان ارکان و اجزاء جدارههای همجوار می-باشد. در همین راستا هدف نهایی این تحقیق نیز توجه و احترام به گذشته، هماهنگی با زمان حال و پایدار ماندن برای آیندگان است. در پژوهش حاضر پس از معرفی ارکان و اجزاء جدارههای شهری و کیفیات بصری و کالبدی مؤثر بر منظر خیابان، با بهرهگیری از آراء متخصصین معمار و شهرساز در چارچوب روش دلفی طی دو مرحله رفت و برگشت، اصول منتخب استخراج شده است.
در این فرایند آراء مذکور با بهرهگیری از روش تحلیل سلسله مراتبی - AHP - اعتبارسنجی شده و یافتههای متناقض برای بازنگری و تجدید نظر به کارشناسان ارجاع داده شده است. اصول مذکور عبارتند از: ریتم، مقیاس انسانی، همجواری، تناسبات، اصل تشابه و تداوم بصری ونهایتاً از ویژگیهای کلی طراحی زمینهگرا و اصول طراحی جداره بدست آمده استفاده شده است تا در مقیاس خیابان به طراحی جدارهای زمینهگرا در خیابان امام خمینی شهر دامغان بپردازد. طراحی زمینهگرا با تکیه بر اصول مذکور در ساماندهی و بازطراحی جدارههای مسئلهدار بافت تاریخی دامغان بسیار مؤثر واقع شد.
-1 مقدمه
از دیرباز مراکز شهری همواره مظهر حیات و هدایت اجتماعی شهر محسوب میشدهاند. از جمله این مراکز، مراکز تاریخی هر شهر است که بیانگر هویت و اصالت آن شهر میباشد. - باقری، - 2:1392 امروزه وجود بافتهای تاریخی در مجاورت بافتهای نوساز و مدرن از ویژگیهای بارز شهرهای تاریخی محسوب میشود. - اسمعیلی سنگری، - 18:1385 بافت تاریخی از عناصر و اجزاء اصلی مجموعه شهر محسوب میگردد و خود به عنوان یک مجموعه از زیر مجموعههای کالبد، جمعیت، فعالیت و عملکرد، ارتباطات و ... تشکیل شده است که با کل مجموعه شهری در تعامل است.
بنابراین از یک سو تعامل منطقی بین زیر مجموعههای بافت تاریخی برقرار میباشد و از سوی دیگر تعامل و هماهنگی منطقی بین بافت تاریخی و بافت نوساز و مدرن کاملاً ضروری به نظر میرسد. برخی از این بافتها به دلیل عدم هماهنگی با بافتهای مجاور دچار مرگ تدریجی شده و به آرامی از پوسته اصلی شهرها کنده میشوند. - علی محمدی کارودی ، - 26 :1390 تخریب نا آگاهانه بافتهای تاریخی و جایگزینی بافتهای نوساز و مدرن، هویت و فرهنگ شهرهای ما را نابود میکند.
هدف طراحی در بافتهای تاریخی میبایست بازسازی و استقرار ساختمانهای جدید در زمینه تاریخی موجود در عین حفظ الگوها و ویژگیهای کلی بافت به عنوان زمینه و بستر طراحی تعریف شود در واقع باید از سیمای شهر گذشته الهام گرفت و توسعه جدید باید با محیط پیرامون خود رابطه تنگاتنگ داشته باشد. - تولایی، - 62:1380 در نتیجه مداخله و طراحی ما در بافتهای تاریخی باید طوری باشد که علاوه بر بالا بردن عملکرد و کارایی آن، ارتقاء کیفیت زندگی و ارزشهای بصری، بستر تاریخی خودرا حفظ کند و در هماهنگی با زمینه طراحی باشد.
این نوع طراحی مرتبط با رویکرد زمینه گرایی و اصول آن در شهرسازی است. - زنگنه، - 12:1386 نمود رویکرد زمینهگرایی در بافتهای تاریخی را میتوان در جداره خیابانها دید که در عین حال کمترین اهمیت به آن داده شده است. در واقع زمینه گرایی دیدگاهی است که به ویژگیهای خاص یک مکان و به کارگیری آن در طراحی توجه دارد و رویکرد اصلی آن درک ارزشهای زمینه و تداوم آنها در آینده است. - میر مقتدایی، - 52:1383
در پژوهش حاضر خیابان امام خمینی که در محدوده تاریخی مرکز شهر دامغان قرار دارد و از پشتوانه تاریخی و فرهنگی مناسبی برخوردار است به عنوان نمونه موردی در نظر گرفته شده است. علاوه بر وجود آثار ارزشمند تاریخی در این معبر، راسته اصلی بازار نیز در آن قرار گرفته است. این گذر ارزشمند نیز مانند سایر بافتهای تاریخی به دلیل بروز ساخت و سازهای ناهماهنگ با زمینه دچار فرسودگی کالبدی و عملکردی شده است. همانطور که گفته شد رویکرد طراحی زمینه گرا میتواند در احیاء خیابان امام خمینی و بازطراحی جدارههای مسئلهدار آن راه حل مناسبی باشد.
-2 روش تحقیق
پژوهش حاضر از نوع مطالعات توأمان کتابخانهای و میدانی است. با توجه به تعاریف، مفاهیم و شاخصهای مرتبط با مفهوم زمینهگرایی، کیفیات بصری مؤثر در طراحی جدارههای شهری معرفی شده و مورد بررسی قرار میگیرد و در نهایت برای طراحی جدارههای خیابان مورد مطالعه با تأکید بر رویکرد زمینهگرایی، با استفاده از کیفیات استخراج شده از مطالعات نظری، اصول و معیار طراحی جدارههای شهری تدوین میشود.
پس از استخراج و جمعبندی اصول حاکم بر طراحی جداره -بهعنوان برونداد مطالعات کتابخانهای و بررسیهای میدانی-؛ بهمنظور تدوین اصول و راهنمای طراحی، اصول مذکور به بوتهی آزمون گذاشته شده است. برای این منظور، مبتنی بر روش دلفی کلاسیک، پرسشنامهای با مضمون " شناسایی و اولیتبندی کیفیات بصری و کالبدی مؤثر بر منظر خیابان" طراحی شده و در اختیار کارشناسان، متخصصین و حرفهمندان معمار و شهرساز شاغل در شرکتهای مهندسین مشاور و اساتید دانشگاهی قرار گرفته است.
پس از اخذ بازخوردهای اولیه، شش مورد از مواردی که دارای بیشترین فراوانی است، انتخاب و مطابق با اولویتبندی صورت گرفته توسط پاسخگویان، بر اساس تکنیک تحلیل سلسله مراتبی - AHP - و با استفاده از نرمافزار Expert Choice اعتبارسنجی شده و به دلیل بروز تناقض و ناسازگاری غیرقابل چشمپوشی، پرسشنامهی تدقیقشدهی جدید، حاوی میزان ناسازگاری بین قضاوتهای صورت گرفته و موارد ششگانهی منتخب،مجدداً برای پاسخدهندگان ارسال شده است.
همچنین در این مرحله به پاسخگویان گوشزد شد که این بار معیارها با لحاظ نمودن اثرات اصول مورد سنجش بر منظر خیابان و مبتنی بر رویکرد زمینهگرایی ارزیابی شود. در نهایت وزن هر یک از گزینهها مشخص شده و اولویتبندی صورت میپذیرد. در پایان این کیفیات در قالب جدولی با ارائهی معیارهای طراحی به اصول تبدیل میشوند تا مبنای کار در طرح پیشنهادی قرار گیرند.
پس از مطالعات نظری، مطالعات میدانی صورت میگیرد تا مسائلی در ورای اطلاعات و آمار و نقشهها درک گردد و نقاط ضعف و قوت بافت از نزدیک لمس شود و در پایان با توجه به اطلاعات به دست آمده از محدوده مورد مطالعه در انجام مطالعات میدانی و بر اساس معیارهای چارچوب نظری، خیابان مورد طراحی و ارائه قرار خواهد گرفت.
-3 مفهوم زمینه و زمینهگرایی
تئوری زمینه به این می پردازد که چگونه طراحی محیطی و طرح توسعه جدید باید با زمینهاش مرتبط باشد. در واقع زمینهگرایی به عنوان یکی از دیدگاههای رایج در شهرسازی، مبتنی بر این اصل است که یک پدیده به صورت مجرد و مجزا از پیرامون خود قابل تصور نیست. - احمدی، - 48:1390 دیدگاه مزبور ابتدا به جنبههای صرفاً کالبدی توجه داشت، اما به تدریج به ابعاد انسانی گرایید و حوزه مطالعات خود را به وجوه اجتماعی و فرهنگی جامعه گسترش داد. در این دیدگاه، ایدهها و عناصر شهرهای گذشته در شکل دادن به کالبد شهرهای معاصر حضور دارند.
بنابراین شهرساز زمینهگرا باید قادر باشد ویژگیهای یک مکان را دریابد و آن را بخشی از فرآیند طراحی خود قرار دهد. زمینه خود میتواند منشأ الهام برای طراحی باشد به طوری که یا به کل از نقشمایههای موجود تقلید شود یا اشکال اصلی مشابه هم در نظر گرفته شود و آرایش آنها تجدید شود و یا اشکال جدیدی بسازند که مشابه تأثیر بصری بنای قدیمی باشد. - تولایی، - 31:1380
در واقع زمینهگرایی و یا همان طراحی با توجه به زمینه به این معناست که بین ساختمانهای موجود و طرح پیشنهادی ارتباط بصری لازم و کافی به وجود آید. به صورتی که محصول بهدست آمده مجموعهای منسجم باشد. ساختمان جدید باید ویژگیهای محیط و زمین را تقویت کند و بهبود ببخشد و یا الگوهای وحدتبخش اصلی و مهم را حفظ کند. - طباطبایی، - 49:1384
-1-3 ابعاد زمینهگرایی
-1-1-3 زمینه کالبدی
در زمینهگرایی، اجزای شکل شهر به تنهایی ارزیابی و مطالعه نمیشوند، بلکه در زمینه وسیعتر محیطی قرار میگیرند. یک اثر معماری با نظام بزرگتر شهری مرتبط است و در سلسله مراتبی از مجموعهها قرار دارد. بنابراین زمینهگرایی پیوند میان معماری و شهرسازی در زمینهای معین است. گرایش شهرسازان به ساخت و ساز در مجموعه موجود به معنی در هم بافتن نو و کهنه به نحوی است که بتواند یک کل زنده و مطلوب ایجاد کند. پس باید تعهد خاصی نسبت به مسأله ورود معماری جدید در درون زمینه موجود احساس شود. - Waterhouse,1987:7 -
-2-1-3 زمینه تاریخی
بایستی به زمینه به عنوان نوعی از تاریخ نیز نگاه کرد. زمینه را نه به عنوان عاملی ایستا و در زمان، بلکه بایستی به عنوان عاملی پویا و متغیر و سیال در نظر گرفت. هر بنایی که ساخته میشود خود به عنوان بخشی از زمینه مطرح میگردد و به عنوان بخشی از زمینه برای بنای بعد از خود زمینهسازی میکند. - علی محمدی کارودی، - 61:1390 همچنین تاریخ گرایان بر این عقیده اند که گذشته، برای شهرسازی کنونی درسهایی عینی دارد. اگر جامعهای خود را از گذشته جدا کند، تلاش انسان گذشته را بیهوده انگاشته است. به گفته پوپرگ ما تحقیقی را انتخاب میکنیم که سابقهای از تکامل علم در پس آن نهفته است و سعی در ادامه آن داریم. باید از آنچه گذشتگان انجام دادهاند بهره بگیریم. - ترابی، - 27:1393
-3-1-3 زمینه اجتماعی-فرهنگی
روابط فرهنگی و اجتماعی و سیستم اقتصادی یک شهر تا حدود زیادی میتواند در تعریف زمینه مؤثر باشد.
