بخشی از مقاله
چکیده
تأمین نیازهای اجتماعی انسان در فضاهای شهری، از اصلیترین اهداف توسعه پایدار محسوب میشود. فضاهای شهری متشکل از عناصر کالبدی مختلفی هستند، که جهت ایجاد بستری مناسب برای شکوفایی تواناییها و پتانسیلهای ساکنان آن شکل گرفته و در حقیقت، با طراحی و ساماندهی فضاهای شهری به این فضاها معنی و مفهوم میدهند .
با اینکه در عصر حاضر با پیدایش نوع جدیدی از ارتباطات در دنیای مجازی و تعویضی جایگاه ارزشی انسان و ماشین در فضاهای شهری، شکل و محتوای زندگی شهری را دستخوش تغییرات اساسی کرده، اما بهسبب تصور و انتظاری که در ادوار مختلف از فضاهای شهری بوجود آمده، کماکان این فضاها بهعنوان مهمترین مرکز تجمع شهری و کانون تعاملات اجتماعی میباشند،لیکن باید در نظر داشت، ادامه روال موجود احتمالاً به کمرنگ شدن و در نهایت از میان رفتن مفهوم و عملکرد اصلی این فضا خواهد شد. از اینرو توجه به نقش غیرقابل انکار این فضاها در حیات و زندگی شهری، امری لازم و ضروری به نظر میرسد.
تحقیق حاضر، در این راستا و بهمنظور حفظ کالبد سنتی میدان امام خمینی تهران بهعنوان مکان همبستگی و مرکز تجمع شهری انجام شده است، تا با شناسایی ویژگیها و عوامل تاثیرگذار در کیفیت فضایی میدان، با توجه به مقتضیات زمان، بستر ظهور رفتارهای جمعی و تعاملات اجتماعی شهروندان را فراهم کند. روش پژوهش در این تحقیق بهصورت تحلیلی-تفسیری بوده و از طریق پیمایش میدانی صورت پذیرفته است. نتایج پژوهش نشاندهنده معضلات اجتماعی و زیستمحیطی فراوان در این محدوده میباشد و کارکرد اقتصادی و تاریخی-گردشگری نیز جزء نقاط قوت محدوده جهت تبدیل شدن به فضای جمعی میباشند.
- مقدمه
امروزه با ظهور فنآوریهای نوین و امکان برقراری ارتباطات در دنیای مجازی و در نتیجه تسلط و سیطره قرائت خاصی از مدرنیسم، شهر با فقدان و عدم حضور فضاهای عمومی، بهعنوان نماد کالبدی حیات مدنی، با تنش روبرو است. همه فضاهای باهم بودن درحال فروپاشی است و هرکدام از ما هرروز تنهاتر از دیروز میشویم.
گویی انسان در جهان به انتهای ارتباطات غرق شده بدون آنکه خود پیامی داشته باشد و اسفبارتر خواهد بود، چنانکه آدمی در سیطره جامعه الکترونیک همه وقت در آپارتمانی محبوس بماند و سفارش خوراک و کتاب و پوشاک بدهد، یا حتی کار تحویل بگیرد و تحویل بدهد که این معنایی جز مرگ زندگی شهری نخواهد داشت. و شهر بدون فضای شهری راهی جز به پریشانی و نابسامانی نمیبرد.
فضاهای عمومی شهری بهعنوان کانونی که اقشار مختلف مردم در آن حضور مییابند، نیازمند طراحی آگاهانه هستند، به نحوی که رضایت مخاطبان را جلب نماید. یکی از معیارهای فراهم نمودن آسایش شهروندان در چنین فضاهایی، طراحی میدان براساس نیازهای همه اقشار مردم است - ایزدی و حقی، . - 6 :1394 یکی از فضاهای عمومی اصلی شهری، میادین شهری هستند.
میادین شهری بهعنوان عرصههای اصلی زندگی جمعی و مکان بروز فعالیتهای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی شهروندان در معرض بیشترین تحولات واقع گشته است، از جمله اصول و معیارهایی که باید در طراحی میدان در نظر گرفت، تأمین نیازهای اجتماعی انسان و ارتقاء کیفیت زندگی وی میباشد، که فضاهای شهری در راستای تأمین این نیاز روانی و اجتماعی انسان شکل گرفتهاند.
امروزه در همهشهرها خصوصاً در قسمتهای جدید شهر، بدون توجه به ابتداییترین ملاحظات آسایشی و فرهنگی، یعنی اقلیم و جغرافیای محل، اعتقادات و سنن مردم، به واسطه عواملی چون بالارفتن سرعت دگرگونی تصویر ذهنی افراد و افزایش عوامل دخیل در آن، در پی هجوم همه جانبه اطلاعات، تحول ارتباطات و آگاهی از دیگر مکانها و همچنین شتاب گرفتن تغییرات عینی فضاهای شهری در اثر دگرگونی هایی چون ورود خودرو، پیشرفت تکنولوژی و الگوبرداری کورکورانه از تئوریهای وارداتی ساخت و ساز و تنظیم توده و فضا، شبکه شطرنجی با ضوابط یکسان اجرا می شود.
عوامل فوق باعث تهدید انطباق عینیت و تصویر ذهنی میدان - اولین تصویر ذهنی هر فرد از یک شهر - شده و در نتیجه فضاها و میادین شهر را به سمت فضاهای جهانی و غیر همسنخ با محیط، اعم از طبیعی و مصنوع سوق داده است که این سبب شکلگیری فضاهایی شده است که از کثرت شباهت، غیر قابل تشخیص میباشند و گرچه بازتابی از هویت زمان خود هستند، اما انسان در آنها به شدت احساس بیهویتی میکند و آن را جزئی از هویت جمعی خود نمیداند - نقصان محمدی و همکاران، . - 82 :1391
با این تفسیر، برخی میادین شهری شکل گرفته، علاوهبر اینکه پاسخگوی نیازهای شهروندان اعم از نیازهای روحی، عاطفی و روانی نمیباشند، چون پیکرهای تحمیلی در شهر که شهروند صرفاً برای تأمین نیازهای مادی خود در آن حضور مییابد، ایفای نقش میکنند. لذا آنچه که امروزه باید مورد توجه قرار گیرد، تبیین اصول و معیارهای طراحانه میادین شهری مطلوب در بستری است که بتواند ضمن پاسخگویی به انتظارات و توقعات امروزی شهروندان در آیندهای که خود برآمده از روند گذشته است، نیز حضور یافته و پویایی و پایداری خود را دوام بخشد. لذا در این تحقیق سعی بر آنست که، میدان امام خمینی - توپخانه - تهران بهعنوان یکی از خاطره انگیزترین و یادمانیترین مکانهای تهران، براساس ویژگیهای کالبدی دیروز و نیاز امروز طراحی و ساماندهی گردد.
- ادبیات تحقیق
گروهی از صاحبنظران همچون راب کریر، فضای شهری را بهعنوان ساخت شهر مطالعه میکنند و گروهی همچون کامیلو سیته، از حوزه زیباییشناسی به موضوع مینگرند و برخی نیز مانند گیدنز فضای شهری را از منظر اکولوژی اجتماعی بررسی میکنند . مفهوم فضای شهری در قالب مفهوم اهداف انسانی-اجتماعی در انطباق با هدفهای انسانی و فعالیتهای اجتماعی تعریف میشود و فضاهای شهری خیابان، میدان و...وسیلهای میگردد برای تقویت روح همکاری جمعی، روابط متقابل چهره به چهره، فضایی محصور، انداموار و دارای هویت.
عملکرد اساسی شهر در جمعی بودن فعالیتها و وفور عرصههای عمومی شهر نهفته است، زمینهای برای نمایش زندگی اجتماعی افراد و گروههای اجتماعی متفاوت. عرصه عمومی به صحنهای بدل میشود که بازیگران و تماشاگران به ترتیب نقش خود را عوض میکنند و در اینجا به جای مفهوم فضای شهری در مقیاس شهر برتصور عمومی مردم از آن فضا منطبق میگردد - حبیبی، . - 11 :1379
در رابطه با مفهوم فضای جمعی بر اساس فرهنگ انگلیسی آکسفورد واژه public بهمعنای کلی و در اکثر معانی متضاد خصوصی است. همچنین شامل این تعاریف نیز میشود؛ مربوط و یا متعلق به مردم بهعنوان یک کلیت که بر جامعه یا ملتی که متعلق است تاثیر میگذارد یا متوجه آن است. از دیدگاه والرز؛ فضای عمومی، فضایی است که در آن با غریبهها سهیم هستیم مردمی که اقوام، دوستان و یا همکار ما نیستند، فضایی است برای سیاست، مذهب، داد وستد و ورزش؛ فضایی برای همزیستی مسالمتآمیز و برخوردهای غیر شخصی - مدنیپور، . - 10 :1379 در مورد فضای شهری و پدیدههای اجتماعی نظرات و دیدگاههای متفاوتی وجود دارد که به برخی از آنها در جدول - 1 - اشاره شده است.
در رابطه با مفهوم فضای جمعی بر اساس فرهنگ انگلیسی آکسفورد واژه public بهمعنای کلی و در اکثر معانی متضاد خصوصی است. همچنین شامل این تعاریف نیز میشود؛ مربوط و یا متعلق به مردم بهعنوان یک کلیت که بر جامعه یا ملتی که متعلق است تاثیر میگذارد یا متوجه آن است. از دیدگاه والرز؛ فضای عمومی، فضایی است که در آن با غریبهها سهیم هستیم مردمی که اقوام، دوستان و یا همکار ما نیستند، فضایی است برای سیاست، مذهب، داد وستد و ورزش؛ فضایی برای همزیستی مسالمتآمیز و برخوردهای غیر شخصی - مدنی-پور، . - 10 :1379 بهطور کلی فضاهای عمومی شهری 2 معیار اصلی را باید داشته باشند تا بهعنوان یک فضای شهری قابل تعریف باشند:
- انسجام: فضای شهری باید دارای یک هویت یکتا باشد؛
- کاربری همگرا: فضا باید قابلیت استفاده از کاربریهای مختلف را بررای شهروندان فراهم آورد که به معنی پرداختن به مفهوم کاربریهای مختلف در شهر و چگونگی شکلدهی به آن است - پورجعفر و محمودینژاد، . - 303- 316 :1388 پورجعفر و محمودی نژاد شرط اساسی فضاهای عمومی را تعامل و مراودات اجتماعی دانسته و وظایف فضاهای عمومی را به تعبیر کریست - 2000 - اینچنین توصیف میکنند:
- ابزاری جهت ارتباطات و مراودات شبکههای اجتماعی؛
- مکانی برای رویارویی و مراسمات شهروندی؛
- مدیریت و هماهنگ سازی فعالیتهای شهروندی؛ تیبالدز - 1992 - عرصه عمومی را چنین میداند: »تمام بخشهای بافت شهری که عموم مردم به آن دسترسی فیزیکی و بصری دارند، بدین ترتیب خیابانها، پارکها و میادین شهرک یا شهر به ساختمانهایی که محصورشان میکند و محدودهشان را مشخص میکنند.
