بخشی از مقاله
چکیده
با شروع انقالب صنعتی،اختراع اتومبیل و گسترش شهرها، به تدریج اولویت دادن به نقش عابر پیاده و فضاهای پیاده محور در شهرها و فضاهای شهری کمرنگ شده و از کیفیت فضایی عرصه های عمومی شهر ، فضاهای باز شهری و پیاده راه ها کاسته شده است؛ عرصه هایی که خود به عنوان بستر و خاستگاه، نقش محوری در ارتقای سطح تماس ها،ارتباطات و تعاملالت اجتماعی بین شهروندان ایفا میکنند.در این راستا عدم توجه به مقیاس انسانی و نادیدهگرفته شدن ِ نیازهای عابرین پیاده از معضلات پیش رو میباشد، به طوری که کمبود و نبود کیفیت در پیاده راه ها منجر به تضعیف حضور و تعاملات اجتماعی شهروندان شده است.
بنابراین ضرورت شناخت مؤلفه های تأثیرگذار بر کیفیت این فضاها به منظور پاسخگویی به نیازهای شهروندان در راستای ارتقای حضور و سطح تعاملات اجتماعی ایشان، بیش از پیش مهم جلوه مینماید. برخی از ویژگی های فضاهای شهری پیاده مدار اجتماعی و روانی، خوانایی و دسترسی راحت، پویایی و سرزندگی، و شهروندگرا، از جمله اجتماع پذیری، امنیت سیما حس تعلق و خاطره انگیزی مکان، احیای هویت های تاریخی و اجتماعی، مسیرهای پیاده و دوچرخه، کیفیت مبلمان و عالم شهری را در خود دارد.
ارتقاء تعاملات اجتماعی از مهمترین جلوهای فضاهای شهری موفق میباشد. مقاله حاضر میکوشد عناصر مؤثر بر ارتقاء تعاملات اجتماعی، رابطه همبستگی بین این عوامل را بررسی کند. نتایج این پژوهش بیانگر آن است که ساختار اجتماعی- سیاسی شهر، ساختار کالبدی- فضایی و حالات روحی- روانی استفاده کنندگان از فضا در ارتقاء تعاملات اجتماعی در میان ساکنان تأثیرگذار میباشد.
1 مقدمه و هدف
الگوی جابجایی ها تا قبل از انقلاب صنعتی بر اساس حرکت پیاده بود، اما با شروع انقلاب صنعتی و بخصوص پس از حضور اتومبیل در فضاهای شهری، پیاده محوری به مرور جایگاه خود را در شکل دهی به عناصر و مقیاس فضاهای شهری، به اتومبیل محوری داد. حرکت پیاده اولین و اساسی ترین شکل جابه جایی انسان است. تنها انسان پیاده است که میتواند درک درستی از محیط اطراف خود داشته باشد و در این نوع حرکت است که فرد مجال کافی برای برقراری ارتباط با محیط پیرامون خود پیدا میکند.
امروزه حرکت پیاده به حلقه گمشده زندگی شهرنشینی تبدیل شده است این پژوهش برآن است تا به اهمیت جریان زندگی در پیاده راههای شهری بپردازد و راهکارهای ممکن جهت رونق بخشیدن و ایجاد مطلوبیت در پیاده راهها را معرفی نماید .راهکارهایی که از فرهنگ و هنر بومی مردم جان میگیرند و خود شهروندان بانی اصلی آن به شمار میآیند .
هر آنچه که ما بهعنوان عناصر اثرگذار بر کیفیت فضاهای پیاده شهری از آنها یاد میکنیم، پدیدههای فیزیکی قابل رویتی هستند که عموما معماری یا شهرسازی و یا تلفیقی از این دواند .بهطور مثال، هر آنچه که از آنها بهعنوان لبه های شهری نام میبریم شامل نماهای شهری، فضاهای سبز، عوامل طبیعی و چشم اندازها، از این دست میباشند. همه این پدیدهها، فیزیکی و قابل رویتند و تأثیری مستقیم بر کیفیت مسیرهای پیاده خواهند داشت.
به همین شکل از گرهها و نشانه ها نیز میتوان نام برد .بنابراین اگر بپذیریم که شهر از اجزا و عناصری تشکیل شده که برخی از آنها فیزیکی و قابل رویتند و بالطبع اثرگذار بر محیط شهری و مسیرهای پیاده، در آن صورت بهنظر میرسد که پدیدههای دیگری نیز وجود دارند که ذهنی و معناییاند. این پدیدهها غیر قابل رویتند و البته اثر گذار بر کیفیت فضاهای شهری و مسیرهای پیاده .این تحقیق بر آن است تا این فرضیه را بطور خاص بررسی نماید و عوامل معنایی و غیر قابل رویتی که میتوانند علاوه بر عناصر فیزیکی مشهود، بر کیفیت مسیرهای پیاده اثرگذار باشند را شناسایی کرده و نحوه اثرگذاری آنها را تبیین نماید.
.2ادبیات موضوع
حرکت پیاده طبیعی ترین، قدیمی ترین و ضروری ترین شکل جابجایی انسان در محیط است و پیاده روی هنوز مهمترین امکان برای مشاهده مکانها، فعالیتها و احساس شور و تحرک زندگی و کشف ارزشها و جاذبه های نهفته در محیط است - پاکزاد،. - 1383دو ویژگی عابر پیاده باعث تمایز نحوه حرکت او از سایر ً سریع انواع ترددها میشود :انعطافپذیری و خود تنظیمی نسبتا - کنف الخر، - .1381پیاده روی دارای اهمیت اساسی در ادراک هویت فضایی، احساس تعلق به محیط و دریافت کیفیت های محیطی است.
چهره شهر بیشتر از طریق گام زدن در فضای شهری احساس میشود. به طور کلی میتوان حرکت پیاده را به هفت فعالیت مختلف تقسیم کرد که عبارتند از: قدم زدن،ایستادن، نشستن، درازکشیدن، دویدن، بازی کردن و تماشا کردن - شفیعی،. - 1380راه رفتن در خیابان شکل ابتدایی از تجربه کردن شهر به ما میدهد. پیاده ها کسانی هستند که بدنشان از کلفتی و نازکی متنی شهری پیروی میکند که خودشان آن را مینویسند، بیآنکه بتوانند بخوانند - مدنی پور،. - 1996با ذکر این مقدمه در ادامه به بررسی تعاریف و تاریخچه، جایگاه پیاده مداری و پیادهراه ها میپردازیم.
.1.2تعاریف وتاریخچه
پیاده راه ها، معابری با بالاترین حد نقش اجتماعی اند که در آنها تسلط کامل با عابر پیاده بوده و از وسایل نقیله موتوری تنها به منظور سرویس دهی به زندگی جاری در معبر استفاده میشود. پیاده راه ها، ابزاری برای بروز فعالیت جمعی میباشند - پاکزاد، . - 1386در این باب پتانسیل یک مکان برای استفاده به وسیله افراد پیاده، میزان مطلوبیت محیط مصنوع برای حضور مردم، زندگی، خرید، مالقات، گذران اوقات و لذت بردن از آن در یک پهنه است2009 - ،. - NOSALپهنه پیاده مکانی است که سا کنان آن با هر سن و توانایی میتوانند امنیت و راحتی ، تناسب و جذابیت در پیاده روی را ، نهایتا در هنگام فراغت بلکه در استفاده از تجهیزات و آمدوشد نیز احساس کنند.
.2.2 اندیشههای تأثیرگذار برپیادهراهها
از میان اندیشمندان تأثیرگذار بر پیادهراهها، جیکوبز با انتقاد از تفکر مدرنیستی در رابطه با خیابان، بر اهمیت پیادهراهها تأ کید دارد . گوردن کالن نیز در کتاب منظر شهری به تأیید جیکوبز و بر خالف نظر معماران مدرنیست ،محیط شهری را در صورتی مطلوب میداند که حضور انسان به صورت پیاده در شهرها ممکن و مقیاس شهرها نیز مقیاس انسانی باشد - کالن،. - 1377 راب کریر - 1979 - در کتاب فضای شهری، ساختار شهر را متشکل از خیابان و میدان میداند و به نقش اجتماعی خیابان و نظارت اجتماعی در خیابان از سوی مردم توجه بیشتری دارد.
او به لزوم نماسازی جداره های خیابان و رعایت مقیاس انسانی در فضای خیابان نیز توجه میکند. وی معتقد به اهمیت ارزشهای کالسیک سنتی در کنار نیازهای معاصر بوده و از مخالفان شهرسازی مدرن است.درنهایت میتوان گفت پیاده راهها، محل حضور همه شهروندان و مشارکت آنان در زندگی جمعیشان میباشد. این فضاها در مقیاس همه شهرعمل کرده و پذیرای گروه های مختلفی از شهروندان میباشند و علاوه بر نقش ارتباطی و دسترسی، مکانی امن و راحت برای تماس اجتماعی، گردش و تماشا و ... فراهم میآورند. در این راستا، کاربردهای پیاده راهها از دید اندیشمندان به شر ح ذیل میباشد:
پیادهراه ابزاری برای بهبود اقتصاد شهری، سالمت اجتماعی و کیفیت زیست محیطی محسوب میشود. به تعبیر دیگر پیاده راهها در فضای شهری، مکانهایی برای تقویت ارتباطات، فعال بودن حواس غیربصری، درک محیط از طریق حواسو تجدید حیات مدنی مراکز شهری میباشندملک، - . - 1385 این مکانها در درازمدت به فضاهایی به منظور ایجاد حس مکان و امنیت محیط و عابرین پیاده، ایجاد حس مشارکت و حضور فعال افراد و گروهها در تصمیم گیری و اجرا و حس مسئولیت و وابستگی بیشتر به محیط تبدیل شده اند.
فرزبود، - . - 1384به عقیده پا کزاد ، - - 1383پیاده مدار بودن فضا میتواند زندگی و سرزندگی را به مناطق مرکزی شهر آورده و مردم را تشویق به حضور داوطلبانه در شهر کند که این امر باعث ارتقای سطح اقتصادی ، اجتماعی ، بهداشتی و نیز بهبود کیفیت زیستمحیطی منطقه و یا شهر میشود.در پیاده راهها، آزادی عمل انسان پیاده برای توقف، مکث، تغییر جهت و تماس مستقیم با دیگران بسیار زیاد است. از این رو شهروندان به تدریج به حضور در شهر وانجام فعالیتهای مدنی عادت کرده و زمان بیشتری را در فضاهای شهری میگذرانند. به نظر جیکوبز ، - - 1992خیابانها و پیاده-راهها مهمترین مکانهای عمومی یک شهرند .
.3.2بررسی مؤلفههای تأثیرگذار بر کیفیات فضایی پیادهراهها
سرزندگی: شاید بتوان تنوع و فعالیت پذیری را به عنوان دو مؤلفه تأثیرگذار در سرزندگی فضاهای شهری دانست. یکی از راههای رسیدن به تنوع، به کار گرفتن نمادهای شهری اند که بر گرفته از کالبد موجود و ارزشهای بافت تعریف میگردند،که به خوانایی مسیر افزوده و آن را به نماد تبدیل میکند. از دیگر عوامل سرزندگی و تنوع پیاده راهها، ایجاد کاربریهای متنوع و متناسب با هر سکانس پیاده راه، استقرار کاربریهای خدماتی که تداوم حضور شهروند را در پی دارد و همچنین استقرار کاربریهای اوقات فراغت ، تنوع مبلمان در طول مسیر و هماهنگی روشنایی مسیر بدنه ها و تأکید روشنایی روی عناصر و بناهای شاخص میباشد.
- پاکزاد،. - 1386از آنجایی که فعالیتها و کنشهای متفاوت به راحتی براساس نیاز، زمان و... تغییر میکنند، در طراحی پیاده بایستی از انعطاف مناسب برخوردار باشند. گوناگونی تنوع تجربه فضا دلالت بر ویژگیهای محیطی مکانهایی میکند که واجد فرمها، استفادهها و معانی گونا گون باشند؛ کاربریهای متنوع جاذب با تأمین و تولید جریانهای حرکت پیاده ، در فضای پیاده راه این کیفیت را فراهم میآورند - بنتلی و همکاران، . - 1382 در این راستا، فعالیتهای اختیاری و تفریحی، بخش قابل توجهی از فعالیت های اجتماعی را باید در پیاده راهها در بر گیرند که در شکل گیری این مفهوم در این فضا بایستی دقت الزم به عمل آید.
نفوذپذیری: فقط مکانهایی که برای مردم قابل دسترسی باشند، به آنها حق انتخاب میدهند. از آنجا که نفوذپذیری یکی از عوامل اساسی در دستیابی به مطلوبیت است، باید در اولین مراحل طراحی پیادهراه مورد توجه قرار گیرد - بنتلی و همکاران، - 1382 .یک عنصر کلیدی در مورد قلمروی عمومی، قابلیت نفوذپذیری و دسترسی است .این ماهیت نوعی قدرت از طریق کنترل فضا و دسترسی به آن میباشد.
نیروهای مختلفی در جامعه به صورت هدفمند قابلیت دسترسی را برای کنترل محیط های ویژه و اغلب برای محافظت از سرمایه گذاری ها کاهش میدهند. به منظور رسیدن به نفوذپذیری در مسیر پیاده راه، ایجاد امکان رابطه متقابل بصری بین مسیر و بدنه میباشد. محور پیاده باید تا حد امکان بدون اختالف سطح و مانعی ، کلیه فعالیت ها و کاربریهای متنوعی که در مقطع خیابان یعنی نزدیکترین مکان در خط دید وجود دارند را به هم متصل کرده و با ایجاد تمایزات بصری، وحدت و پیوستگی مسیر را القا کند - تیبالدز،. - 1992 دسترسی را میتوان مهمترین عنصر، خصوصیت و اساسیترین عملکرد پیاده راهها دانست .
