بخشی از مقاله
چکیده
کشور عزیزمان ایران در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و محیط زیست توسعه پایدار با بحرآنها و چالش های اساسی و عدیده ای در حال و آینده مواجه هست. لذا تلفیق شاخصه های پایداری در برنامههای راهبردی دانشگاهها، در پاسخ گویی اجتماعی به نیازهای جامعه و دستیابی کشور به شاخص های آرمآن ها و اهداف توسعه پایدار 2030 ضروری به نظر میرسد.
هدف از پژوهش حاضر، مطالعه و جمع بندی نتایج پژوهشهای انجام شده در زمینه آموزش عالی پایدار است، بنابراین با استفاده از روش کیفی فرا ترکیب، تعداد 15 مقاله مورد بررسی قرار گرفت و جمعآوری و تحلیل داده ها نیز به روش تحلیل چارچوبی مبتنی بر کدگذاری باز، محوری و انتخابی، به وسیله نرم افزار Nvivo-10 صورت گرفت. در نهایت، 203 مورد از شاخص های پایداری دانشگاهها در 25 مؤلفه و 8 بعد سازماندهی شد.
ابعاد به لحاظ تعداد ارجاع و تعداد منابع به ترتیب نزولی عبارت است از: مدیریت زیست محیطی پردیس، آموزش پایدار، مشارکت کنندگان، مدیریت پایدار، سرمایه اجتماعی، پژوهش پایدار، نظارت، ارزیابی و گزارش دهی و اداری و مالی. نتایج یافته ها نشان داد که: پژوهشهای کمتری با رویکرد بومی و جامع به آموزش عالی پایدار انجام شده؛ به بعد زیست محیطی توسعه پایدار بیشتر از بعد اجتماعی و اقتصادی توجه گردیده، همچنین به بعد فرهنگی که کلید و زیربنای، دیگر ابعاد توسعه پایدار می باشد، توجه نشده، لذا طراحی و تبیین الگویی جامع و کل نگر در خصوص پایداری دانشگاهها، مطابق با فرهنگ غنی ایران اسلامی و الگوی ایرانی- اسلامی پیشرفت برای پژوهشهای آتی پیشنهاد میشود.
مقدمه
موضوع »توسعه پایدار«1 به طور چشم گیری در میان نگرانی های جامعه دانشگاهی ملی و بین المللی با گنجانده شدن واژه »توسعه پایدار« و »پایدار«2 در متن عناوین همایش ها و کنفرانس های ملی و بین المللی مختلف مشاهده می شود. با این حال، عمق اقدام های ناپایداری نهادها و سازمان های دولتی و غیردولتی در کشور ها باعث شده در حوزه اقتصادی، اجتماعی و محیطزیست با بحرآنها و چالش های اساسی و متعددی در حال و آینده مواجه شویم.
ایده توسعه پایدار برای نخستین بار در همایش بین االمللی »راهبرد محافظت جهانی« در سال 1980 ارائه گردید. مفهوم توسعه پایدار در این راهبرد عبارت بود از »توسعه منابع موجود بدون لطمه زدن به توانایی نسل های آینده برای برآورده ساختن نیازهایشان.« بعد از این همایش، در کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه در شهر برانتلند3 نروژ در سال 1987 گزارش »آینده مشترک ما« که بعدها به گزارش »برانتلند« معروف شد، منتشر گردید.
گزارش مذکور، توسعه پایدار را »توسعه ای که نیازهای مردم کنونی را، بدون از بین بردن توانایی نسل های آینده در برآوردن نیاز هایشان برطرف می نماید.« بیان نمود. هرچند از آن زمان تا کنون به گفته پیرس و همکاران - 1989 - 4، بیش از 60 تعریف در خصوص توسعه پایدار ارائه شده، اما پس از گذشت حدود 35 سال، همچنان تعریف فوق، رایج ترین تعریف در اسناد بین المللی به شمار می رود - پالمر، . - 1382
بعد از پیدایش اصطلاح توسعه پایدار در اسناد بین المللی در دهه 80 میلادی، به تدریج دیگر نهادهای جامعه - نهادهای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، آموزشی و ... - به تلفیق پارادایم جدید توسعه در اسناد راهبردی خود پرداختند، و با ورود مفهوم توسعه پایدار در محیط های آموزش عالی اصطلاح آموزش عالی پایدار و دانشگاه پایدار مطرح شد. بیانیه های گوناگونی در طی سال های متمادی درباره نقش دانشگاهها در توسعه پایدار مطرح شده، که از مهمترین آنها میتوان به بیانیه تالورس5، که در سال 1990 به امضای 22 نفر از رؤسای دانشگاهها در سطح جهان رسیده، اشاره کرد.
به گفته شریبرگ - 2002 - بحث تلفیق پایداری در آموزش عالی، پس از انجمن رهبران دانشگاه در سال 2001، مورد توجه موسسات آموزش عالی کشور های مختلف قرار گرفت. براین اساس، دانشگاه پایدار عبارت است از دانشگاهی که چشم انداز بلند مدت مطلوبی برای تداوم حیات خود داشته باشد. چنین دانشگاهی به روش هایی رفتار می کند که یکپارچگی و تنوع زیستی اکوسیستم های محلی و جهانی که زندگی به آنها وابسته است، پایدار بماند. دانشگاهی که ارزش های اصلی آن شامل احترام به فرایندهای طبیعی و زیستی، زندگی با توجه به محدودیت های موجود در کره زمین و مسولیت مدنی است - . - Shriberg, 2002
یکی از چالش های اساسی آموزش عالی ایران، تلفیق اصول و مفاهیم توسعه پایدار و نهادینه سازی آن در نظام آموزش عالی است. متأسفانه باید گفت: علیرغم تلاش های صورت گرفته در تلفیق اهداف توسعه پایدار در اسناد بالادستی از جمله برنامه های توسعه و نقشه علمی کشور در عرصه نظر، به آرمآنهای جهانی توسعه هزاره6 در عرصه عمل تا سال 2015، آن چنان که انتظار داشتیم، دست نیافته ایم، به نظر میرسد بسیاری از مشکلات زیست محیطی، اقتصادی و آسیب های اجتماعی که اکنون در سطح کشور با آن مواجه هستیم گواه همین موضوع بوده و بر ضعف نظام آموزش عالی کشور در تربیت دانش آموختگان آشنا و مقید به پیاده سازی اهداف توسعه پایدار در جامعه دلالت میکند.
برای دستیابی به آرمآن ها توسعه پایدار 1 2030، نظام آموزش عالی باید به عنوان یک نظام پیشرو و الگوی سازمانها و نهادهای دیگر در تلفیق پایداری در برنامه ها و فعالیتهای روزمره خود پیشگام باشد. بنابراین، لزوم شناسایی ویژگیهای دانشگاه پایدار متناسب با بافت نظام آموزش عالی ایران اسلامی بیش از پیش احساس میشود.
در این پژوهش تلاش شده با رویکرد فرا ترکیب، با کندوکاو نظام مند در پژوهشهای صورت گرفته در ایران و با دسته بندی و یکپارچه سازی شاخص ها و مؤلفه های الگوهای ارائه شده در تلفیق توسعه پایدار در دانشگاههای مختلف ایران، عصاره آنها در قالب یک چارچوب کلی بیان شود و در خاتمه نیز براساس یافتههای تحقیق، نتایج و پیشنهاد های علمی و کاربردی در راستای آموزش عالی پایدار ارائه گردد.
مبانی نظری
مفهوم »توسعه«2 که به تدریج جایگزین مفاهیم دیگری نظیر »ترقی«، »تکامل« و »رشد« شده، در ابتدا از علوم طبیعی استخراج گردیده و در مورد فرایند تغییر در جوامع بشری به کار گرفته شده است. به گفته هاس - 1992 - واژه توسعه در نخستین کاربردش به زبان فرانسه و انگلیسی در سال 1752 به معنای رسیدن به اهداف یا ایده هایی طبق یک طرح یا برنامه بود؛ سپس این واژه به عنوان مراحل مشخصی در برنامه خود و بعد به مثابه توالی بیولوژیکی تغییر از یک دانه و تخم گیاه به یک گل به کار رفت.
از آن پس تحت تأثیر قالب فکری داروینیسم، توسعه برای توصیف تغییرات بیولوژیکی به کار گرفته شد و با واژه »رشد« و »تکامل« مترادف گردید. - موثقی، . - 2004 توسعه از دیدگاه های مختلف و با توجه به گرایش ها و بینش های متفاوت فلسفی و علمی و موقعیت جغرافیایی زیست ملت ها تبیین های گوناگونی دارد ولی آنچه در همه تعاریف توسعه بر آن تأکید شده، تغییر ساختارها، مناسبات و سازه های بنیادین جامعه برای بهبود کیفیت زندگی انسان ها در ابعاد گوناگون فردی، اجتماعی، مادی و معنوی است.
این بدان معناست که جوهر اساسی مفهوم توسعه، فرایند تغییر پیچیده و در هم تنیده، پویا، متعامل و چند وجهی زندگی انسان است. - سوبوتینا، - 1390 »پایداری«3 در لغت معانی زیادی از جمله: توانایی تحمل زیان و آسیب، قابلیت ماندگاری در یک دوره بلند مدت، توانایی تاب آوردن، قابل تحمل بودن، توانایی زنده ماندن، قابلیت جان به در بردن و قابلیت محافظت در برابر موجود آسیب زننده، را دارا می باشد.
