بخشی از مقاله
چکیده
هدف این مقاله تحلیل و تبیین نقش عقل عملی در ایجاد وحدت و همگرایی ایران و جهان عرب می باشد. نویسنده در نیل به این مقصود از روش تحلیل مفاهیم و تفسیر متون فلسفی و روش پژوهش اسنادی بهره می گیرد. مدعای مقاله آن است که تحلیل مفهوم عقل عملی و تبیین کارویژه های آن نقش موثری در توجه به شناخت واقعیت های ایران و جهان عرب و تمایزات و اختلافات آنها و در تدبیر و مدیریت برآنها دارد . نتیجه این بحث فراهم شدن امکان گفت و گو و همگرایی در مسائل جهانی می باشد. دستاوردهای حاصل از آن رقابت سالم و مدیریت اختلافات و تمایزات، هم افزایی منافع مشترک و تقویت اسلام و کشورهای اسلامی می باشد.
مقدمه
خردورزی انسان در باره محیط فکری- فرهنگی و عملی خود، از گذشته ها همواره همراه انسان بوده و ادامه دارد مگر موانعی ایجاد شود که مانع آن گردد. آن دسته افراد و جوامعی که محیط زندگی خود را به خردورزی و مداقه و پرسش گری تبدیل می کنند همواره از دیگر جوامع پیشگام بوده و در مقابل جوامعی که از تامل و اندیشیدن در امور و مسائل حیات فردی و اجتماعی خود دوری می کنند و حوادث و وقایع آنان را به اتخاذ تصمیم و رای و نظر و عملی وامی دارد، نسبت به اجتماع بیگانه و از هویت اجتماعی دور شده اند و سرنوشتشان بدست کسانی رقم می خورد که رضایت بخش آنان نمی باشد چنانچه اگر هر قوم و ملتی از استقلال اندیشه و تفکر فلسفی بی بهره باشد نمی تواند در صحنه بین الملل و در شرائط بحرانی از هویت خود دفاع کنند.
از سویی دیگر محیط بیرون از ذهن آدمی که محیط عمل و حقایق عینی و خارجی است محیطی آکنده از کثرتها، تبعیض ها، تفاوتها، اختلاف ها، تعارض ها و تزاحم ها می باشد و تقابل و تزاحم آنها همواره زندگی بشری را به محل بروز کشمکش ها و تقابلها و جنگها تبدیل نموده است. ایران و کشورهای عربی نیز از جهات جفرافیایی و فرهنگی و قومی و نژادی متکثرند و مادامی این کثرتها خردمندانه مدیریت نشوند به جهت متکثر و مختلف بودنشان استعداد و قابلیت دارند که به تعارض و تشنج و جنگ و خونریزی تبدیل گردند اما اگر خردمندانه مدیریت شوند اختلافات و تعارض ها کنار رفته و کثرتها و تفاوتها هم افزا شده و به همگرایی و همزیستی تبدیل می شود و توانمندی ها و ظرفیت ها جهت دست یابی به اهداف بالا می رود.
از این رو مساله آن است که نشان داده شود عقل عملی که در فضای اسلامی بر پایه حکمت و شریعت قرار گرفته است و در همه شهروندان و کارگزاران و مدیران بالقوه و بالفعل وجود دارد مادامی که بدور از تعصبات باشد ظرفیت آن را دارد که در جهان آکنده از بحرانها و جنگ افروزی ها و نزاع ها همه عقلا و خردمندان و شهروندان ایران و کشورهای عربی را به مشترکات هم افزا دعوت نماید و با مدیریت مجموعی از آنها ظرفیت ها و پتانسل های جدیدی تعریف و تولید نموده و برای حل مسائل و مشکلات خود و جهان اسلام بهره گیری نمایند.
ادعا آن است کهعقل عملی در چارچوب حکمت اسلامیِ مسلمانان و در قلمرو کارویژه های خود کثرتها را از طریق جمع و تجمیع آنها وحدت بخشیده تا با حفظ کثرتها، وحدت ایجاد شده جدا از اعتبار هر یک از آنها هویتی مشترک با منافع و مصالح و مضار مشترک ایجاد کند. از این رو مساله ما چگونگی حضور دادن و فعال نمودن عقل عملی در -1 دیدن وضعیت ایران و جهان عرب و شناخت وجوه تمایزات و افتراقات ذاتی و بالعرض -2 تعیین یک کل مجموعی از ایران و کشورهای عربی بر اساس مشترکات مبنایی - دینی و اسلامی و فرهنگی و تاریخی - است. آنچه در ادامه می آید ابتدا چیستی و کارکردهای ادراکی و تدبیری و تجویزی عقل و عقل عملی بوده و در ادامه تطبیق آنها در محیط بیرون یعنی روابط فرهنگی میان ایران و جهان عرب می باشد.
-جایگاه عقل و گفت و گو در آموزه های دینی
آیات متعددی در خطاب به انسان تفکر و تعقل از محیط اطراف خود را توصیه می نماید تا با چشم گشوده حقایق عالم هستی را به درستی فهم نموده و از آنچه حقیقت ندارد دوری شود - روم - - 30، . - 5 در نگاه قرآنی اهل خرد و اهل تفکر مورد تمجید قرار گرفته اند بطوری که آن در کنار ذکر و یاد خدا آمده است - آل عمران - - 3، . - 191 در مقابل قرآن کریم به مذمت کسانی برمی آید که اهل تعقل و تفکر نمی باشند و زندگی را برپایه احساسات و عواطف بدون سنجش عقل و سنجش منافع و مضار و برپایه تعصبات یا کینه ها می دانند. اینان به جای رشد و پیشرفت مایه عقب ماندگی می شوند.
تاکید آموزه های دینی همواره بر این است که مسلمانان در روابط خود با یکدیگر با تدبیر عمل کنند و از عقل بهره گیرند تا جایی که عقل، پیامبر درونی هر انسانی معرفی شده است. چنین توجهی نشان از آن است که دین اسلام بیش از ادیان دیگر به عقل و کاربری آن در زندگی توجه نموده است تا مسلمین از رفتارهای احساسی و جاهلانه اجتناب کنند و افراط و تفریط ها را بشناسند و آنها را از خود دور کنند. دین اسلام بر امر گفت و گوی سازنده و هدفمند به عنوان یکی از تجویزات عقل عملی بیش از همه اصرار و تاکید می ورزد و کاربرد خشونت را تجویز نمی کند مگر در شرائطی خاص .
هم چنین برخی آیات دیگر درک برخی از نشانه های خداوند را مخصوص اهل تفکر می داند - رعد - - 13، . - 3 از این رو انسان ها باید اهل تفکر و تعقل باشند تا بتوانند آیات الهی را دریابند. در مقابل قرآن کریم به مذمت کسانی برمی آید که اهل تعقل و تفکر نمی باشند و زندگی را برپایه احساسات و عواطف بدون سنجش عقل و سنجش منافع و مضار و برپایه تعصبات یا کینه ها می دانند. اینان به جای رشد و پیشرفت مایه عقب ماندگی می شوند. در آموزه های قرآنی پرسش از همه امور کلی و جزیی مورد تشویق قرار گرفته است تا از این طریق مبانی باورها و اعتقادات با حجت و برهان اقامه شده و استوار گردند البته آنچه در گفت و گو مطلوب اسلام است گفت و گویی است که برای کشف حقیقت و دست یابی به معرفت برتر انجام گیرد.
در قرآن کریم همه آنان که در گفت و گو شرکت می کنند مورد پذیرش می باشند.در پرتو این آیه ؛ " یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا ان اکرمکم عنداالله اتقاکم. ان االله علیم خبیر" - ای مردم ما شما را از مرد و زن آفریدیم و شما را ملت ملت و قبیله قبیله گردانیدیم تا یکدیگر را بشناسید. بدرستی که ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست - - حجرات - - 49
