بخشی از مقاله
چکیده
امروزه برخی از کشورهاي خاورمیانه، که زیر لواي دین اسلام در حال رشد و توسعهاند، به علت ضعف اعتدال و عقلانیت در عملکردشان به پدیدة افراطیگري در سنت، فرهنگ، و دین دچار شدهاند. از این میان افراطگرایی دینی، بیشتر از هر چیز، نتیجه پدیدآمدن گروههایی متصف به خروج از اعتدال و عقلانیت است که باعث شکلگیري تنش در سطح منطقه و خلق صورتی غیرواقعی از اسلام و جوامع اسلامی شده است.
در این مقاله برآنایم تا با روش توصیفی تحلیلی به این سؤال پاسخ دهیم که چه مؤلفه هایی زمینه تضعیف عقلانیت و اعتدال و سرانجام بروز افکار و اعمال افراطگرایانه را در جوامع مسلمان فراهم کرده است؟ براي این مهم ضمن تعریف مفهوم اعتدال و عقلانیت و ارزش آن از نگاه قرآن، احادیث، و کلام بزرگان به بررسی مؤلفههاي افراطگرایی میپردازیم. بهنظر میرسد که برداشت سطحی از متون دینی، فقر و بیکاري، نابرابري هاي اجتماعی، رشد در محیط نامناسب، آلودهشدن فضاي مجازي و ماهوارهاي به تبلیغات نادرست، همنشینی سوء هم سالان و تأثیرپذیريشان از یکدیگر، و تمرکز مذاهب بر اختلافات و دوري از اشتراکات از اصلی ترین عوامل خروج از عقلانیت و اعتدال در جوامع اسلامی است که به عملکردهاي افراطی منجر میشود.
.1 مقدمه
توازن و استقرار اساس زندگی اجتماعی است و اگر جامعه این دو عنصر را از دست بدهد دچار افراطگرایی میشود. براي برقراري توازن و همگرایی در جامعه همنشینی عقل و دین ضروري است، بهویژه در جوامع مسلمان که دین در همه عرصههاي زندگی نقش دارد و درپیشگرفتن اعتدال در امور مختلف امري مهم مینماید. ارسطو، معلم و اندیشمند بزرگ یونان، معیار اخلاق و رمز نیکبختی را میانهروي و رعایت حد وسط - ارسطو، - 76-51 :1385 و افراط و تفریط را در امور خلاف عقل میدانست. امام علی - ع - اندیشمند و پیشواي بزرگ مسلمانان هم بیان داشته است: »المؤمن سیرته القصد و سنته الرشد« - مؤمن شیوه اش میانهروي است و روشش پیمودن راه راست
باید دانست که اعتدال فقط در مواردي معنا دارد که آن پدیده قابل اتصاف به اعتدال باشد. میتوان گفت در دایرة باورها و ارزشهاي دینی، که زیاده روي در آن ها معنا ندارد، همچون محبت و فداکاري، اعتدال نیز بیمعناست. »در اعتدالگرایی چون فکر بر زبان و واکنش حاکمیت دارد، افراد و سیستمها روشمند و حقوقی هستند و براي پیشبرد امور به همان اندازه که هدف و افق اهمیت دارد، روش و نحوة انجام کارها هم قداست دارد. هیجانینبودن، مزاجینبودن، فیالبداههنبودن، واکنشینبودن، و صرفاً با زبان مسائل را حلنکردن از مختصات اعتدال گرایی است«
اعتدالگرایی انعکاس فکر، برنامه، و عقلانیت است و افراط گرایی »تعصب در رأي و اندیشه و تجاوز از حد اعتدال است. آنچه مترتب بر این تعصب است گاهی رفتار انسانی ظالمانه و گاهی دیگر رفتار غیرانسانی است« - عویس، . - 1982 امروزه بسیاري از افراط گرایان مهرة بازي اصحاب قدرت و سیاستمداران شدهاند؛ بهویژه متحجران اسلامگرا که با برهمزدن وحدت و امنیت ملی و تغذیهشدن از سوي دولتهاي مخالف زمینه تفرقه و ناامنی داخلی و همچنین زمینه براي جولان حاکمیتهاي دیگر را فراهم کردهاند.
در اسلام معیار تشخیص افراط گرایی تجاوز از شریعت حنیف است یا دوررفتن از حد شرعی و یا آنچه شرع بدان دستور میدهد. در واقع هر قدر که رفتار و عملکرد از قوانین رایج اجتماعی، سیاسی، و دینی فاصله بگیرد، افراطی گري صورت گرفته است پس دانسته شد که افراط گرایی از تجاوز از پارادایم هاي دینی و منطقی حکایت دارد.
سؤال اینجاست که با فهم و تعریف این مفاهیم در دهههاي اخیر چه عواملی زمینه خروج از اعتدال و تضعیف عقلانیت را فراهم کرده است؟ اعتقادات، تأویلات، و راههاي ارتباطی نوین چگونه در شکل گیري پدیدة افراط گرایی در جوامع مسلمان اثرگذار بوده است؟ آیا بحرانهاي اجتماعی و اقتصادي هم در تضعیف عقلگرایی نقش دارند؟
نگاه سطحی به قرآن و روایات؛ وضع احکامی خارج از چهارچوب عقلانیت و اعتدال؛ رواج جهل و نادانی و بحران فقر که به کفر و سستی عقل منجر میشود؛ تبعیض و نابرابري اجتماعی؛ استفاده از فضاي مجازي و شبکههاي اجتماعی براي ترویج عقاید تنگنظرانه؛ فراهمشدن محیط نامناسب؛ ارتباطات تأثیرگذار گروه همسالان؛ و دامنزدن بر اختلافات به جاي تمرکز بر اشتراکات عواملی است که نقش پررنگی در خروج افراد از اعتدال و عقلانیت داشته است که در ادامه به هریک از این مؤلفهها اشاره خواهیم کرد.
.2 پیشینه تحقیق
در باب سابقه پژوهش میتوان به مقالات، کتابها، پایاننامهها، و همایشهایی اشاره کرد که در زمینه اعتدال و عقلانیت و یا افراط گرایی نوشته شده اند، مانند: پایان نامه کارشناسی ارشد با عنوان »بررسی و نقد نظریه اعتدال از دیدگاه علامه ملامهدي نراقی« نوشته مهین حدادیان در دانشگاه زنجان و مقالات »مبانی نظري اعتدالگرایی« نوشته سریعالقلم و »مبانی و روشهاي تربیت عقلانی از منظر اسلام« نوشته رحمتاالله مرزوقی و یحیی صفري و دیگر پژوهشهاي فراوانی که در این مختصر نمیگنجد.
آنچه نویسندگان در این مقاله به آن میپردازند نگاه فراگیر به پدیدة افراطگرایی و عوامل اثرگذار در این پدیده است. نویسندگان نهتنها به بیان این عوامل اثرگذار در عنوانهاي مجزا و شرح هر کدام در ذیل مثال و توضیح محسوس میپردازند، بلکه با فرض عکس این عوامل، راهکار رسیدن به عقلانیت و اعتدال را نیز بهدست میدهند؛ این امر پژوهش حاضر را، بهدلیل سادگی و عینیبودن مطالب، از دیگر پژوهشها متمایز میکند.
با توجه به توضیح مفاهیم اصلی در مقدمه، در ادامه به توضیح هریک از عوامل میپردازیم.
3. عوامل اثرگذار در تضعیف عقلانیت و اعتدالگرایی
3.1 سطحینگري و برداشت نادرست
یکی از مشکلات اصلی در برداشت از متون دینی سطحینگري داعیان دین و به دنبال آن صدور فتوا و القاي آن به نسل جوان و نوجوان است؛ البته این تأثیرپذیري بعضاً در مساجد و محافل دینی بهشکل غیررسمی به کودکان نیز القا میشود.
