بخشی از مقاله
چکیده:
توسعه در هر مقیاس و سطحی باید بهصورت متوازن و متعادل صورت گیرد. برنامههای توسعه باید ایجاد تعادل و توسعه متوازن را بهعنوان یکی از اهداف اصلی خود از مقیاس ملی - در بین مناطق و استانهای کشور - تا مقیاس محلی - بین محلات یک شهر - تعریف کنند. طرحهای آمایش سرزمین که در قالب استانهای کشور تعریف و تهیه شده است، عملاً نمیتواند به این هدف نائل شود؛ قبل از مطالعات آمایش در مقیاس استانی، باید مطالعات اولیهای در مقیاس ملی در قالب آمایش بخشی انجام میشد تا پتانسیل و شرایط توسعه و نوعی تقسیمکار در سطح مناطق انجام شود.
در حال حاضر مطالعات آمایش در سطح استان با جزئیات کامل و حجم بسیار بالا درحال انجام است، اما این مطالعات نمیتواند منجر به تعادل در سطح ملی شود؛ در بهترین حالت ممکن نتیجه این طرح آن هم در صورت مطالعه کامل و پایبندی و اجرای اصولی آن، شناخت یک یا چند ظرفیت استان توسعه آن بخش است؛ حتی بسیار دور از ذهن است که این طرح به توسعه متوازن در سطح استان بیانجامد؛ از طرفی کنار گذاشتن مطالعات حاضر به دلیل انجام مطالعات کامل و عمیق و صرف زمان و هزینه منطقی نیست؛
بر این اساس بهمنظور دستیابی به تعادل و توازن در بین مناطق - استانهای کشور - پس از پایان طرحهای در حال انجام، لازم است مطالعاتی با تکیه بر مطالعات انجام شده در سطح ملی انجام شود و سیاستگذاری لازم برای ایجاد تعادل فضایی در سطح ملی انجام گیرد؛ اقدامی که باید قبل از تهیه طرحهای آمایش استان انجام میپذیرفت.
مقدمه
آمایش سرزمین، مجموعه اقداماتی است که دولت، شهرداری ها و به طور کلی بخش عمومی، به منظور توسعه مناطق خود به کار میبرند. این سیاست، مافوق یک سیاست شهری، به چیدمان انسان و فعالیتهای وی در گستره سرزمین، یا در واقع فضای جغرافیائی مختص به خود، میپردازد؛ بنابراین توسعه اقتصادی، بوم و مسکن، ارتباطات جمعی و حمل ونقل را شامل می شود. فیلیپ لامور آمایش سرزمین را مدیریت کشور معرفی میکند
آمایش سرزمین را نوعی برنامهریزی بلند مدت برای توزیع بهتر جمعیت، امکانات و فعالیتهای مختلف به منظور افزایش رفاه، آسایش و هماهنگی جامعه میداند.
موانع پیش روی کشورهای پیشرو در طرح آمایش سرزمین
تجربه کشورهای پیشرو در برنامهریزی منطقهای و آمایش سرزمین نشان دهنده وجوه اشتراکی مانند داشتن قواعد، مسئولیت ها، تکنیکها و ابزارهای تعیین شده برای اجرا میباشد. در بریتانیا مشکلات مناطق شهری و کلان شهری و مشکلات مناطق صنعتی و حومه شهری مانع اصلی برنامهریزی منطقهای بودهاند که مانع نخست ناشی از رشد جمعیت و مانع دوم ناشی از رکودهای اقتصادی بوده است
موانع آمایش سرزمین در ایران
آمایش سرزمین در ایران با فراز و نشیبهای زیادی روبه رو بوده است.
مهمترین موانع تحقق آمایش سرزمین در ایران را شرایط طبیعی کشور، قوانین و مقررات، فشار سیاسی جهت اجرای طرح، نبود مدل مناسب برای آمایش سرزمین در ایران و نبود تعریف مناسب از منطقه دانستهاند
برنامه های آمایش سرزمین در ایران را ناموفق ارزیابی میکند از نظر وی، نبود تفکر منسجم و نهادینه برای مدیریت سرزمین در سطوح مدیریتی، نبود طرح و برنامه مصوب و نهاد قانونی مشخص و مسئول برای اجرا و نظارت بر طرح های آمایشی مهمترین علل اصلی عدم دستیابی به طرح های آمایش سرزمین در سه دهه اخیر بوده است.
شریف زادگان و رضوی - 90 :1389 - نیز موانع اصلی پیش روی تحقق برنامههای آمایشی در ایران طی 50 سال اخیر را نگرش حاکمیت دولت وقت، وقوع انقلاب، جنگ تحمیلی، مشکلات سازندگی پس از جنگ، شتاب زدگی و فراهم نبودن شرایط و نگرش دولت فعلی میدانند.
نبود یا مورد استفاده قرار نگرفتن یک سند ملی آمایش سرزمین در ایران طی دهههای گذشته، مسائل و مشکلاتی را در تحقق عدالت فضایی مکانی به وجود آورده است که ذیلاً مورد توجه قرار میگیرند. × -1 عدم تعادلهای موجود در سرزمین که بخشی ناشی از اتخاذ استراتژی قطب رشد در سالهای قبل از انقلاب و بخشی به دلیل عدم اتخاذ استراتژیهای مناسب سازماندهی فضا در سالهای بعد از انقلاب میباشد، ادامه این روند در آینده نیز ساختار فضایی کشور را با مشکلات جدی روبرو خواهد ساخت.
-2 عدم بهرهبرداری مناسب از امکانات و قابلیتهای برخی از مناطق که این امر لاجرم از یکسو موجب حاشیهای شدن قسمتهایی از سرزمین و از سوی دیگر موجب فشار فراتر از ظرفیت به منابع و عرصههای محدود در بخشهای دیگری از سرزمین ملی خواهد شد؟
-3 عدم هماهنگیهای لازم بین بخشهای اقتصادی در سطح سرزمین که این امر موجب عدم پیوستگی و ارتباط منطقی بین طرحهای عمرانی بزرگ کشور میگردد بهگونهای که اگرچه عدم هماهنگی و مشکلات ناشی از آن پس از مدتی ممکن است حل گردد اما تأخیر به وجود آمده موجبات ناکارآمدی اینگونه طرحها را بهویژه در برهه تأسیس و بهرهبرداری آنها فراهم آورده و به اتلاف هنگفتی از منابع منجر میگردد
-4 به فراموشی سپرده شدن شرایط اجتماعی، قومی و فرهنگی مناطق ”یکپارچهسازی فضا و وحدت ملی“ به دلیل نادیده انگاشتن اینگونه مسائل در فرآیند تهیه برنامههای توسعه ملی، طرحهای عمرانی بزرگ در این مناطق یا در حد ظرفیت مطلوب مورد استفاده قرار نمیگیرند و یا ممکن است به دلیل عدم ادغام در ساختار اقتصادی مناطق و ناتوانی از ایجاد پیوندهای پیشین و پسین با سایر فعالیتهای مکمل، سرمایهگذاریهای صورت گرفته از کارآیی لازم برخوردار نشوند
-5مسائل سیاسی امنیتی بُعد دیگری است که در برنامهریزی فضای ملی به آن پرداخته میشود. رعایت ملاحظات سیاسی؛ امنیتی ممکن است منجر به توسعه یا تحدید فعالیتها یا فعالیتهایی خاص در برخی از عرصهها شود؟ ایجاد فعالیت و اسکان جمعیت در مناطق استراتژیک که ازنظر اقتصادی قابلیت چندانی ندارند نظیر اسکان جمعیت با هزینههای بالا در جزایر خلیجفارس نمونه مشخصی از این نوع مسائل است
-6 سازگاری زیستمحیطی سرمایهگذاریها و بهرهبرداری بهینه از منابع طبیعی در برنامهریزیهای اقتصادی با دید سرزمینی میسر است. چنانکه چنین ملاحظاتی طرح ایجاد بزرگراه تهران- شمال را به دلیل نادیده انگاشتن این مسائل بارها با تردید مواجه ساخته است.
-7 ساماندهی نظام اسکان جمعیت و سطحبندی مراکز شهری و نواحی روستایی براساس توزیع فعالیتها و امکانات در پهنه سرزمین، صرفاً در فرآیند برنامهریزی آمایش سرزمین قابل حصول است. × -8 بالاخره لزوم توجه به مناسبات و تعاملات جهانی و منطقهای و ضرورت لحاظ کردن اینگونه متغیرها در برنامهریزیهای استراتژیک و بلندمدت
یکی از ارکان توسعه، جامعیت و یکپارچه بودن آن در رفع عدم تعادلهای اقتصادی و اجتماعی مناطق است، بهطوریکه نابرابریهای ناحیهای در بسیاری از کشورها بهعنوان چالشی اساسی در مسیر توسعه تلقی میشود، بهویژه برای آن دسته از کشورها که قلمرو حاکمیت آنها، مناطق جغرافیایی وسیعی را شامل میشود. این نابرابریها، تهدید جدید برای رسیدن به توسعه پایدار متعادل و متوازن است و دستیابی به وحدت و یکپارچگی ملی را دشوار میکند. از ویژگیهای کشورهای جهان سوم، تمرکز شدید جمعیت و فعالیتها و عدم تعادل فضایی و ایجاد کمبودهایی در برخورداری از امکانات اقتصادی- اجتماعی است
برای رفع چنین کمبودهایی باید به بررسی نحوه پراکندگی شاخصهای توسعه در سطوح مختلف ملی، منطقهای و محلی پرداخت. بهطوریکه از نیازهای تصمیم گیران و برنامهریزان کشوری و منطقهای، نیاز به میزان توسعهیافتگی بخشهای مختلف اقتصادی و تولیدی کشور در سطوح مختلف ملی و منطقه ای است
