بخشی از مقاله
چکیده
آنچه در ورودی مهم است تأثیری است که این فضا میتواند بر محیط کالبدی اطراف خود داشته باشد این که چه عاملی باعث ایجاد چرخش در محور ورودی برخی مساجد - مسجد شیخ لطف االله - در معماری سنتی ایران شده، هدف این پژوهش میباشد. بررسی مسئله تحقیق برای یک جامعه در محدوده کشوری چون ایران میباشد که برای محدود کردن موضوع، برای تحلیل بهتر و دقیق تر به بررسی چند که در شهر اصفهان واقع شده میباشد تا این مفاهیم زمینهای برای مطالعات بعدی و نیز دربردارنده مفاهیم کلی برای بررسی سایر موارد باشد.
از ابزار تحقیقاتی ما در این پژوهش بیشتر تکیه بر اسناد و نشانه های فرهنگی مردم ایران است که در منابع و معماری های گذشته دیده میشود چون اساس تحقیقات ما نگرش فرهنگی جامعه است، ابزار ما آمارها و اسناد فرهنگی، بهره گیری از مطالعات میدانی فرهنگی، مردم شناسی میباشد.
لذا میتوان گفت در نهایتا روش تحقیق در تهیه گزارش حاضر از روش کمی با رویکرد تحلیلی، توصیفی و از نوع پس رویدادی در تحلیل داده ها است که به تحلیل فضاهای طراحی شده برای ورودیها و بررسی پیشینه نمونه هایی از معماری سنتی گذشته ایران میباشد. توجه به اساس معماری سنتی و تطبیق آن با بستر زندگی امروز، میتواند راهگشا باشد و میتوان تاریخ و مطالعه آن را وسیله ای مفید در رسیدن به این مهم دانست.
مقدمه
فضای ورودی نسبت به سایر فضاها و اجزای هر واحد معماری از ویژگیها و امتیازات خاصی برخوردار است، زیرا، علاوه بر کارکرد اصلی آن به عنوان یک فضای ارتباطی؛ از لحاظ بصری و ادراکی نیز فضایی رابط بین یک بنا با فضاهای شهری. یکی از نکات مهم درباره روند تکاملی طراحی فضاهای ورودی B بخصوص فضای ورودی مسجد که به نسبت وجود نمونه های متعددی از هر دوره تاریخی، قابل بررسی است، این است که فضای ورودی در ابتدا تنها از یک »جزء فضا « که »درگاه« نامیده شده است، تشکیل می شد، در حالی که به تدریج و در طی یک روند تاریخی، تعداد آن به هفت جزء فضا: جلو خان، پیش طاق، درگاه، هشتی، دالان، ایوان، و ساباط رسید .
به این ترتیب فضای ورودی تنها به عنوان یک فضای ارتباطی باقی نماند، بلکه دارای کارکردهای اجتماعی و فرهنگی نیز شده، به عبارت دیگر بسیاری از فضاهای ورودی همانند واحدهای دیگر معماری- تنها برای پاسخگوئی وتأمین نیازهای مادی و ملموس طراحی و ساخته نمی شد، بلکه فرهنگ و الگوهای رفتاری، ارزشهای معنوی و اجتماعی، نقش مهمی در شکل گیری آنها داشته است.
در طراحی فضای ورودی هر یک از انواع بناها، اهداف و اصولی متناسب با آن بنا، از جمله: حفظ محرمیت افراد خانواده، ورود با خضوع، ورود بتدریج، آسانی دسترسی به فضاهای داخلی یا ایجاد دشواری در آن، شاخص و خوانا نمودن بنا در سیمای شهر، ایجاد پیوند بین بناهای بزرگ و عمومی با فضاهای شهری، در نظر گرفته می شد
بررسی فضاهای ورودی از چند جهت دشوار است، نخست آنکه مدارک و اسناد تصویری به اندازه کافی وجود ندارد و بخشی از اسناد موجود نیز به سهولت قابل تهیه و در دسترس نیست. دوم، آنکه فضای ورودی بسیاری از آثار تاریخی که تاکنون باقی مانده، در یک یا چند مرحله دگرگون شده است، بدون آنکه اطلاعات دقیقی درباره این دگرگونی ها در دسترس باشد، یا اطلاعات کافی از وضع پیشین آن موجود باشد
یکی از نخستین عناصری که در ورودیها مورد توجه معماران و هنرمندان قرار گرفت، سطح نمای ورودی و بخصوص سردر سطح واقع در بالای در بوده. به نظر می رسد که از نیمه دوم قرن اول هجری ورودی برخی از بناهای مهم از جمله بعضی از مسجد ها طراحی و تزیین می شده است. ورودی در معماری سنتی مفاهیم بسیاری را به دنبال داشته.
مسائلی از قبیل: نحوه دسترسی، دعوت کنندگی و مسئله مهم فرهنگ و اعتقادات مردم ایران که تأثیرگذار و تأثیر پذیر در مفهوم ورودی در بناهای سنتی معماری ایران میباشد . لذا هدف، طراحی ورودی یک بنا به عنوان پیش فضا با در نظر داشتن تمام مفاهیم بالابرای دستیابی به معنای مطلوب است هنر و معماری همیشه و در همه حال تابع اصول و ضوابط معین و شناخته شده ای است و پیوندی استوار، ثابت و ناگسستنی با فرهنگ، الگوهای رفتاری و ارزشهای جامعه دارد.
به همین دلیل است که سبکهای معماری هر دوره، انعکاسی از فرهنگ و هنر آن دوره محسوب میشود، همچنانکه تغییرات در معماری با تغییراتی که در سایر عرصه های زندگی به وقوع می پیوندد متناسب است و این تغییرات لازمه معماری پویا و زنده است تا بتواند نیازهای جدید انسان را پاسخگو باشد. هر سبک جدید معماری بر اصول، روشها و سنتهای سبکهای پیشین استوار است و به همین علت است که بین سبکهای گوناگون معماری در گذشته رابطه ای محکم وجود دارد به طوری که مرزبندی در بین آنها دشوار به نظر میرسد.
این نزدیکی اصول و روشهای معماری در بین سبکهای مختلف نشأت گرفته از فرهنگ، سنن و الگوهای رفتاری مشابه افراد جامعه میباشد که با اندک تغییرات در شیوه های جدید زندگی و فرهنگ مردم که ریشه در زمان دارد، به علت پاسخگویی به نیازهای جدید باعث به وجود آمدن سبکهای معماری میشده است.
در نتیجه باید گفت که زمان همیشه در حرکت است و آن قومی موفق است که نیازهای معماری جامعه را درک کند و زمان و مکان جامعه خود را بشناسد. همانگونه که ذکر شد هر ورودی دارای نقشهای کالبدی و کارکردی میباشد. از آنچه در شکل گیری فضاهای ورودی در تمدنها و سبکهای مختلف مؤثر بوده، میتوان اوضاع طبیعی و اجتماعی منطقه، مذهب، نظام اجتماعی و فرهنگی و ... را نام برد. بهره گیری از آموزه های معماری ایران قدیم، نقش مهمی در رسیدن به کیفیت مطلوب ورودیها در طراحی بناها خواهد داشت
بیان مسئله
در اینجا میتوان تغییر محوریت ورودیها را به دو دسته تقسیم کرد: دسته اول تغییر محوریت در مسیر صحن و حیاط تا رسیدن به فضای گنبد خانه که تقریبا در تمامی بناهای مذهبی شاهد آن هستیم و دسته دوم که تنها در چند مورد اتفاق می افتد و تغییر محور ورودی در آن بسیار شاخص شده و باعث شده بناهایی که این اتفاق در آنها رخ داده نمونه ای متفاوت از عنصر معماری به حساب آید و در چند مورد بناهای - مسجد بازار کاشان، مسجد شیخ لطف االله اصفهان، مسجد امام اصفهان، مسجد ساور تقی اصفهان، مسجد رحیم خان اصفهان، مسجد سید اصفهان، مسجد رکن الملک اصفهان، مسجد و مدرسه شهید مطهری و مسجد امام تهران - اتفاق میافتد .
در مورد دسته اول مساجد با این مسئله مواجه هستیم که انسان در مرحله اول اجازه ورود مستقیم از محور مرکزی حیاط را به فضای گنبد خانه پیدا نمیکند. حتی در جاهایی که ورودی درست مقابل محور مرکزی میباشد نیز اجازه ورود مستقیم به نماز گزار داده نمیشود. اما در خصوص دسته دوم مسئله تغییر محور و اعوجاج بسیار قویتر شده و در ابتدای ورود به مسجد اتفاق می افتد در اینجا هنگام ورود و برای دسترسی به صحن مسجد با چرخش محور ورودی مواجه هستیم در خصوص این دو دسته تغییر محورها مطالبی توسط محققین پیشین بیان گردیده که آنها تعدادی از عوامل را بر شمرده اند از جمله اینکه این چرخش ها را برای حفظ حریم و محرمیت بر شمرده اند
برای روشن شدن این موضوع میتوان مقایسه ای در خصوص مشابهت این گونه تغییر جهت و محور ها در صحن و ورودیهای مساجد با نحوه ورود به حیاط بناهای دیگر نظیر خانه ها، باغها و کاروانسراها انجام داد. در خانه های سنتی نیز نحوه وارد شدن و رسیدن به ساختمان خانه و فضای درونی شباهت بسیاری با نحوه وارد شدن و رسیدن به فضای درونی گونه اول مساجد در تقسیم بندی انجام شده دارد اما مسئله حائز اهمیت این است که بناهایی نظیر خانه ها و باغها جزء ابنیه خصوصی هستند و پیچش و وجود دالانهای منتهی به حیاط برای حفظ حریم خصوصی و جلوگیری از رویت مستقیم داخل حیاط از کوچه و همچنین انفکاک از عرصه بیرون میباشد .
اما در اینجا به این نکته باید توجه کرد که مساجد جزء ابنیه عمومی هستند و باید گفت که پیچش و شکستی که در دالانها و صحن مساجد وجود دارد نمیتواند عاملی همچون حفظ حریم و محرمیت داشته باشد. مسئله دیگری که در باره اعوجاج و تغییر محور ورودی های مساجد بیان گردیده موضوع ایجاد هماهنگی بین محور قبله و محور بازار و خیابان میباشد این نظریه در مورد چند نمونه که تغییر محور در ورودی آنها رخ داده - مسجد بازار کاشان، مسجد شیخ لطف االله اصفهان، مسجد امام اصفهان، مسجد ساور تقی اصفهان، مسجد رحیم خان اصفهان، مسجد سید اصفهان، مسجد رکن الملک اصفهان، مسجد و مدرسه شهید مطهری و مسجد امام تهران - میباشد .
در این بناها به دلیل اینکه محور بازار و معبر شهری باجهت قبله دارای زاویه میباشد و این دو به طور ناهماهنگ و نامتناسب در کنار هم قرار گرفته اند چرخشی در فضای ورودی آنها ایجاد شده تا در آن محور ورودی در جهت محور بازار و خیابان قرار گیرد و هم مسئله کشیدگی ساختمان مسجد در جهت قبله حل شود که در آن یک پیش طاقی متناسب با جهت خیابان و عمود بر محور خیابان ساخته شده و سپس بنای مسجد با زاویه ای متناسب با جهت قبله به پیش طاقی چسبیده که حاصل اینکار فضایی با زاویه نسبت به جهت محور بازار و جهت قبله میباشد.
اما در اینجا نیز نمیتوان به طور قطع تنها ایجاد کشیدگی ساختمان مسجد در جهت قبله را عامل اصلی تغییر جهت دانست زیرا اگر بخواهیم این موضوع را عامل اصلی تغییر محور ایجاد شده بدانیم باز هم میشود از پیش طاقی موجود مستقیم وارد صحن شد پس دلیلی برای ایجاد دالانی طولانی مانند آنچه در مسجد شیخ لطف االله ایجاد شده نمیباشد و باتوجه به اهمیت بنای ذکر شده و برای روشن شدن دلیل اصلی تغییر محوریت ورودیها در بناهای مذهبی ذکر شده باید نحوه شکل گیری و محل قرار گیری ورودی و عوامل تاثیر گذار در آن را باید مورد بررسی قرار داد. علت شکل گیری تغییر محوریت و اعوجاج در محور ورودی در معماری سنتی شهر اصفهان به خصوص مسجد شیخ لطف اله چیست؟
