بخشی از مقاله
چکیده
کبوترخانه ها از عناصر معماری و سازه های تاریخی است که از دیرباز در تمامی نقاط جهان ساخته شده و محلی است برای نگهداری کبوترها و به منظور جمع آوری کود آن ها که در کشاورزی کاربرد فراوان دارد. این سازه ها نمونه ی بارز ارتباط معماری با معیشت و زندگی مردم و همچنین پیوند جدایی ناپذیر معماری و اقلیم است.
در این تحقیق به طور خاص به بررسی کبوترخانه ها در ایران پرداخته شده است ضمنا سعی شده با معرفی کوتاه کبوترخانه ها در سایر نقاط جهان - اروپا - مقایسه ای کوچک میان این سازه ها با نمونه های مشابه در ایران انجام شود. همانطور که می دانیم کبوترخانه ها نتیجه ی محدودیت شرایط حاکم در زمان خود هستند و برای رفع مشکل و کمک به معیشت مردم به وجود آمدند و تا به امروز هم به عنوان عناصر معماری تاریخی ایرانی و همچنین بخشی از هویت فرهنگی و ملی باقی مانده اند.
حال این سوال مطرح می شود که آیا می توان با الگوگیری از این شاهکارهای معماری تاریخی ایران به نیازهای روز در زمینه ی معماری پاسخ داد یا خیر؟ این تحقیق با مطالعات میدانی و تحقیقات کتابخانه ای انجام شده و هدف از آن بیان این مطلب است که بدون بازگشت به گذشته و تنها با الهام گرفتن از عناصر معماری ایرانی مانند کبوترخانه ها و همچنین درک و مشاهده دغدغه های روز ،بناها و ساختمان هایی احداث کرد که ابعاد مختلف پایداری از جمله پایداری زیست محیطی و پایداری فرهنگی را دربرگیرد.
مقدمه
امروزه مبحث معماری پایدار و به طور کلی پایداری در معماری بسیار مورد توجه است. خطر اتمام منابع تجدید ناپذیر و همچنین تغییرات محیط زیستی چند سالی است معماران و طراحان را به سوی طراحی ساختمان هایی سوق داده که علاوه بر مصرف کمتر انرژی، آسیب کمتری را نیز به محیط زیست برسانند. اما جدای از مواردی که گفته شد یعنی همان پایداری زیست محیطی مفهوم پایداری می تواند ابعاد دیگری را نیز در خود بگنجاند، مانند پایداری فرهنگی. معماری تاریخی ایران به دلیل دارا بودن رابطه ی عمیق با معیشت و زندگی و دغدغه های روز مردم آن زمان و به اذعان همگان تجلی آشکار معماری پایدار است که این پایداری هم به لحاظ زیست محیطی و اقلیم و هم به لحاظ فرهنگی و هویتی است.
همان گونه که آثار و عناصر معماری تاریخی ایران و هنرمندان پارسی تا به امروز و با گذشت قرون و سال های متمادی همچنان به عنوان سمبلی از هویت مردمان این سرزمین باقی مانده است. معمار هنرمند ایرانی با مشاهده و درک نیاز مردم سرزمین خود و با به کار گیری هنرمندانه خشت و گل و خاک سازه ای برپا داشت که علاوه بر دارا بودن عناصر معماری پایداراقتصادی و محیط زیستی دارای آن جنبه ی دیگر از معماری پایدار بود که شاید کم اهمییت تر از جنبه زیست محیطی آن نباشد ، که آن را با نام پایداری فرهنگی می شناسیم.
کبوترخانه ها سازه هایی قدیمی هستند برای نگهداری کبوترها و جمع آوری کود این پرندگان که در آن دوران جهت مصارف کشاورزی کاربرد فراوان داشته اند. البته این کود در صنایع دیگر مانند دباغی، چرم سازی - برای نرم کردن - و باروت سازی نیز استفاده می شده است. از دیرباز و در سایر نقاط جهان نیز ساخت کبوترخانه به منظور استفاده از کود کبوتران رواج داشته است، در ایران هم به همین منوال بوده است.
کبوترخانه ها در ایران در نقاط گوناگون ساخته شده اند اما در مناطق مرکزی مانند اصفهان و یزد معمول تر بوده است. در دوره ی صفوی به دستور شاه عباس ساخت کبوترخانه ها به دلیل رونق کشاورزی اوج گرفت. ژان شاردن جهانگرد فرانسوی در سفرنامه خود می نویسد:» به باور من ایران کشوری است که بهترین کبوترخانههای جهان در آنجا ساخته میشود... این کبوترخانههای عظیم، شش بار بزرگتر از بزرگترین پرورشگاههای پرندگان ماست. پیرامون اصفهان بیش از 3000 کبوترخانه شمردهاند.
کبوترخانه ها سازه هایی هستند که قطعا با توجه به نیاز روز مردمان آن زمان و تامین معیشت آن ها ساخته و برپا شده اند. درواقع به مثابه نقطه اتصال معماری و زندگی مردم عادی هستند که از دیدگاه زیبایی شناختی نیز مورد توجه می باشند. انسان مدرن با تامل در طراحی و ساخت این گونه شاهکارهای معماری تاریخی ایران به این نکته بر می خورد که معمار در آن دوران چگونه توانسته با امکانات بسیار اندک و در شرایط بسیار محدود و با استفاده از مصالح سنتی ایرانی سازه ای برپا سازد که هم از لحاظ بصری تحسین بیننده امروزی را بر می انگیزد و هم بنایی بوده برای کمک به زندگی کاربرانش و به منظور استفاده ی مناسب بی آنکه ضرری به محیط اطرافش وارد نماید.
روش تحقیق
این پژوهش با استفاده از مشاهدات میدانی و نیز مطالعات و تحقیقات کتابخانه ای به زبان های فارسی، انگلیسی و فرانسوی صورت گرفته است و نیز و نیز نظر متخصصین و صاحب نظران در مورد موضوع مطرح شده است. همچنین به بررسی نمونه های ایرانی مواردی از کبوترخانه ها پرداخته شده است.
معرفی کبوترخانه
کبوترخانه ها به کمتر بنایی شبیه هستند. برخی گفته اند که به برج شبیه اند. اما جنگجویان این برج ها، کبوترانی هستند که به پیام آوری صلح شهره اند. کبوترخانه برای کبوتر بسان کندویی است برای زنبورعسل . در سال های دور ، کبوترخانه ها در نظام کشاورزی سنتی ایران کاربرد بسیار پراهمیتی داشت و امروز نیز به عنوان یک فناوری برآمده از فرهنگ ایرانی قابل بررسی هستند.
کبوترخانه ها از این منظر قابل توجه هستند که همچون بادگیرها، یخچال ها، آب انبارها، قنات ها و کاروانسراها، جزو بناهای زادبومی ایران محسوب می شوند. این گونه بناها با توجه به ارتباطی که با سبک زندگی مردم و دانش بومی آنان دارند، در دنیای امروز بسیار اهمیت دارند. همچنین با توجه به زیبایی بنا، از لحاظ گردشگری، کبوترخانه ها اهمیت ویژه ای دارند که شاید تاکنون هرگز مورد بازدید قرار نگرفته اند. کبوترخانه نه تنها در ایران بلکه در کشورهایی همچون افغانستان، ترکیه، مصر و همچنین در کشورهای اروپایی همچون انگلستان، فرانسه، اسپانیا و ایتالیا نیز مشاهده می شود.
کبوترخانه ها در ایران بیشتر در استان اصفهان و شهرهای فلاورجان، مبارکه، شهرضا، نجف آباد، گلپایگان، خوانسار و... دیده می شود . قدیمی ترین کبوترخانه هایی که اکنون در ایران وجود دارند، در حدود 2قرن پیش ساخته شده اند، اما سابقه تاریخی استفاده از این بناها در ایران احتمالاً به بیش از یک هزاره می رسد . بسیاری از جهانگردان مسلمان و اروپایی از برج های کبوتر یا همان کبوترخانه ها یاد کرده اند که از آن میان می توان به ابن بطوطه، انگلبرت کمپفر، گوبینو، لیدی شل، دیولافوا، تاورنیه، شاردن، لرد کرزن و... اشاره کرد. کبوترخانه ها، مکان هایی هستند برای کبوتران که به منظوری خاص بنا شده اند.
در طول تاریخ از فضولات این پرنده نیز در ساخت باروت تفنگ و هم به عنوان کود، استفاده می شده است، تا جایی که جمع آوری این فضولات، لزوم ابداع بنایی به نام برج کبوترخانه را فراهم کرد. کبوتر به باور مسلمانان پرنده محبوب پیامبر اکرم صلی االله علیه و آله به شمار می رود و بدین جهت نظر کرده است. به همین دلیل نیز کبوترها را در بیشتر حرم های متبرک می بینیم. کبوترها پرندگانی رام و گوشتی هستند. آنها تنها یک جفت برای زندگی انتخاب می کنند و در صورت مرگ هر کدام، بازمانده یک جفت دیگر برای خود اختیار می کند. جنس نر این پرنده در خوابیدن روی تخم ها به ماده کمک می کند. کبوتران در همه جای دنیا به جز سردترین مناطق و جزایر دوردست زندگی می کنند و تاکنون 250 نوع از گونه های مختلف کبوتران شناخته شده است.
فرد ریچاردز در سفرنامه خود می نویسد: » یکی از برجسته ترین و شگفت انگیزترین چیزها در حول و حوش اصفهان برجهای گرد و بلندی است که قسمت فوقانی آن دارای طرحهای زیبا و دل انگیزی می باشد . اینها شبیه برجهای گرد قصور قرون وسطی در انگلستان است.با این تفاوت که در بالای آنها اغلب دو یا سه برج یا مناره مشابه دیده می شود که به ترتیب هر یک از دیگری کوچکتر می گردد و تا آنجا که اندازه ی مرتفع ترین آنها به 60تا70 پا می رسد.
این کبوتر خانه برای نگهداری کبوتران به منظور استفاده از کود حیوانی ساخته شده است، برجها اکنون مورد استفاده نیست و ویران شده ولی در عین حال ارزش این را دارد که از لحاظ معماری مورد ملاحظه و معاینه واقع شود و برخی از آنها طوری ویران شده که قسمتی از تمام ساختمان برج را می توان مشاهده کرد و دانست که معماران تا چه اندازه برای صرفه جویی در زمین استادی و مهارت به خرج داده اند، در مرکز ساختمان دو دیوار یک دیگر را به شکل زاویه ی قائمه قطع کرده و یک صلیب تشکیل داده اند هر دو دیوار مزبور و همچنین قسمت داخلی دیوارهای خارجی دارای حجره است، از هر اینچاستفاده شده به طوریکه این قسمت از برج عیناًٌ شبیه سطح کندوی عسل است.
