بخشی از مقاله
چکیده
معماری آرامگاهی یکی از مهم ترین تجلیات هنر معماری ایرانی و اسلامی است و شایسته تاکید است که پیش از ظهور اسلام در ایران بنای آرامگاهی مستقلی - به استثناء آرامگاه کورش - وجود ندارد می توان دریافت که این چنین بناها ریشه در بینش و فرهنگ جامعه ایرانی و اسلامی دارد. پس با این وجود آیا می توان پنداشت که سر مشق و منشاء گونه های بناهای آرامگاهی ریشه در معماری پیش از ظهور اسلام در ایران دارد؟سپس به نظر می رسد سر مشق و منشاء گونه های بناهای آرامگاهی متاثر ازنفوذ آثار بناهای خارج از ایران است.
مطالعه و بررسی گونه های بناهای آرامگاهی می تواند در جهت اعتلای هنر ایرانی و اسلامی موثر واقع شود و به طراحان و معماران امروزی جهت مناسبی دهد. این پژوهش به روش توصیفی و تحلیلی و مبتنی بر مطالعات کتابخانه و با مراجعه به اسناد و مراجع مرتبط به گونه شناسی بناهای آرامگاهی دوران اسلامی در ایران می پردازد. یافته های پژوهش برآن است که بناهای آرامگاهی به دو گونه اساسی، بنای برج آرامگاهی و چهارگوش گنبد پوش عرضه می شود.
مقدمه
بی تردید آرامگاه، پس از مساجد، متداول ترین بناهای عمومی در معماری اسلامی ایران است. این نوع بنا در بافت و فرهنگ جامعه ایرانی ریشه گرفته و کمتر شهری است که سهمیه ای از این چنین بناهایی نداشته باشد
با بررسی و مطالعه سیر تاریخی و فرهنگی آن ، اطلاعات بسیاری پیرامون تحولات معماری بدست خواهد آمد. طبیعی است توجه جوامع انسانی به معماری اینگونه بناها معلول دو علت بوده است.
عامل معنوی، مذهبی و دیگری عامل اجتماعی، که در دوره های متأخر بیشتر جنبه ارج نهادن و احترام مورد توجه واقع شده است.
در پژوهش حاضر ابتدا زمینه های بوجود آمدن معماری آرامگاهی در ایران و سپس عناصر مرتبط و موثر بر گونه های معماری آرامگاهی در ایران و در آخر بررسی انواع اصلی بناهای آرامگاهی در ایران و مطالعه موردی آثار آرامگاهی مورد بررسی قرار می گیرد.
بیان و ضرورت مسئله
با توجه به رسوم تدفین پیش از ظهور اسلام در ایران - آیین زرتشت - معماری تدفینی مستقلی به استثناء آرامگاه کورش وجود نداشت با ورود اسلام به ایران و تغییر سنت تدفین، معماری آرامگاهی مورد توجه قرار گرفت این در حالی بود که اسلام بنیادی از هر گونه یادگاری رسمی برای مردگان روگردان بود. پیامبر اسلام - ص - سفارش کرده بود که گورها هم سطح زمین باشند. سادگی که پیامبر توصیه می کرد هم از طرف اعراب و ایرانیان رعایت نشد.و به گونه های مختلف منع اصلی رفع شد. و به زودی بناهای آرامگاهی به گونه های مختلفی در جای جای این سرزمین سر بر آوردند
در اهمیت معماری آرامگاهی همین بس که بخش قابل توجهی از بقایای معماری قدیم را شامل می شود.
آدولف لوس در این رابطه می گوید: معماری چیزی نیست جز یادمان ها و مقابر که بیانگر تاریخ و قدمت قوم و ملتهاست.
هدف تحقیق
هدف اصلی این پژوهش بررسی گونه های معماری آرامگاهی در ایران دوران اسلامی با در نظر داشتن عناصر مرتبط و موثر بر آن می باشد.
سوال تحقیق
آیا می توان پنداشت که سر مشق و منشاء گونه های بناهای آرامگاهی ریشه در معماری پیش از ظهور اسلام در ایران دارد ؟
فرضیه تحقیق
به نظر می رسد که سر مشق و منشاء گونه های بناهای آرامگاهی متاثر ازنفوذ آثار بناهای خارج از ایران است.
روش تحقیق
این پژوهش به روش توصیفی و تحلیلی است و سعی بر آن دارد تا گونه های موجود بناهای آرامگاهی در ایران را با مطالعات کتابخانه ای و با مراجعه به اسناد و مدارک مرتبط با موضوع مورد بررسی قرار دهد.
پیشینه تحقیق
کتب و نوشته های تاریخی- توصیفی مستشرقین و مورخین در خصوص اماکن تاریخی ایران از جمله آرامگاه ها که در آن توضحاتی وجود دارد. از این میان افرادی مانند آرتور آپهام پوپ،ریچارد اتینگهاوزن،الگ گرابر،شیلا بلر، جاناتان بلوم،دونالد ویلبر می توان اشاره نمود.
از مهم ترین کتاب های مورد استفاده در قرن اخیر که نوشته متخصصین غیر ایرانی است. که در خصوص معماری اسلامی،جهان اسلام است به کتاب معماری اسلامی - شکل،کارکرد،معنی - از روبرت هیلن براند که به طور کامل به تعریف مفاهیم ،بررسی آثار، روند شکل گیری و.... بناهای آرامگاهی می پردازد.
از جمله نویسندگان و متخصصین داخل ایران می توان از کریم پیرنیا یاد نمود که آثار آرامگاهی بسیاری را در ایران مورد بررسی و کنکاش قرار داده اند.
ضمن آنکه پژوهش هایی در قالب مقاله همچون پژوهشی تحت ریخت شناسی معماری آرامگاهی مازندران - از سده 4 تا 9ق - که با مطالعه بر روی بناهای آرامگاهی سده 4 تا اواخر سده 8ق مازندران از نظر نوع سازه، نقشه و گنبد انجام گرفته، تمامی اشکال در سده یاد شده در سده 9 ق نیز با تفاوت هایی متداول و رایج بوده است. این طرح متنوع عبارتنداز:
مقابر با طرح مدور و پوشش بام مخروطی و هرمی شکل؛ طرح چند ضلعی - اغلب 8 ضلعی - گنبد مخروطی و هرمی یا منشوری، با این همه، به نظر می رسد معماری آرامگاهی مازندران در سده 9 ق، تحت تاثیر سنت های معماری به جای مانده از عهد ساسانی به ویژه چهار طاقی آتشکده و معماری آرامگاهی دوره آل زیار وهنگام تسلط آنان بر طبرستان بوده باشد
در پژوهشی دیگر تحت عنوان نقش و جایگاه مقابر برجی مازندران غربی در معماری اسلامی او به این نتیجه رسیده است که مقابر مذهبی گیلان از اطاق چهار گوش یا مستطیلی تشکیل شده است. این بناها تحت تاثیر طرح و نمای بناهای مذهبی شرق مازندران است که اغلب متاثر از برج های مدور یا چند ضلعی است
در پژوهشی تحت عنوان معرفی سبک مقبره سازی متصوفه آذربایجان نگارنده به این نتیجه رسیده طی دوره ایلخانی در سرزمین آذربایجان و بطور خاص در منطقه اردبیل سبک ویژه و مستقلی از معماری تدفینی بصورت مقابر برجی شکل تکوین یافته است که علیرغم تشابهات ساختاری با مقابر همدوره منطقه و کل ایران، دارای برخی خصوصیات ویژه نیز می باشد
زمینه های شگل گیری معماری آرامگاهی در ایران
در روزگار پیش از اسلام، هیچ نوع نشانه مهمی از آثار آرامگاهی که مستقل بنا شده باشد،وجود نداردگور باشکوه کورش در پاسارگاد استثنایی است.بدین طریق،هنگامی که اسلام به ایران آمد هیچ سنت آرامگاهی وجود نداشت تا الهام بخش میل مسلمانان برای احداث چنین بناهایی باشد.نه تنها فقدان فیزیکی این نمونه های ساده معماری سد راه توسعه ساختمان های آرامگاهی می شد.بلکه اسلام بنیادی دقیفا از هر گونه یادگاری رسمی برای مردگان روگردان بود.پیامبر اسلام،حضرت محمد - ص - ،خود سفارش کرده بود که گور ها هم سطح زمین باشند،سادگی ای که پیامبر به مومنان توصیه می کردند،هم طرف اعراب و هم از جانب ایرانیان رعایت نشد
آرامگاه که عملی کاملا شیعه وار است،از سنت دیرپای اسلامی که طبق آن مکانی می توانست به عنوان مسجد مورد استفاده قرار گیرد - هیلن براند.1 - 60:1390این راه رسم تا حدی با اشاعه اسلام در مورد جهاد ارتباط دارد.در ایران فعالترین مرز با جهان کفر،بدون چون و چرا در شمال شرقی در طول آسیای مرکزی قرار داشت.دقیقا در همین جا ،بیشترین آرامگاه های ایرانی یافت می شود
