بخشی از مقاله
چکیده
در قانون طبیعت هر عملی را عکس العملی است . این اصل در تعالیم مذهبی دارای اهمیت فراوان بوده، در قرآن و حدیث نیز بیان گردیده است. بازتاب اعمال در ابعاد گوناگون می تواند دارای انعکاس دنیایی باشد؛ یا کیفر و پاداش آن به جهان دیگر موکول شود. مثنوی مولوی یکی از متون عرفانی و دینی است که تعالیم الهی در آن جمع گردیده است.
در این پژوهش انواع عمل نیک و بد و اثرات آنها از دیدگاه مولوی بررسی و طبقه بندی شده است و نتیجه این است که مولانا در این کتاب ضمن تأکید بر اختیار انسان، اعمال او را دارای بازتاب بیرونی و درونی می داند. مولوی در مثنوی خود بیش از آن که به ثواب اخروی معتقد باشد، به بازتاب اعمال در دنیا پرداخته است. از دیدگاه وی، اعمال دارای تبعات بیرونی و درونی، مادی و معنوی است و قانون طبیعت در این مورد خطا نمی کند و گاهی شعاع تأثیر اعمال، به اعقاب نیز می رسد.
.1مقدمه
زمین، به عنوان دنیایی که انسانها در آن مورد آزمایش الهی قرار می گیرند، دارای مجموعه ای از قوانین و مقرراتی است که بر آن حاکم است . برخی این قانون را نظام احسن نامیده اند و منظور از آن نظامی است که قوانین آن خطا پذیر نیست و هر عملی را عکس العملی هست. اعمال انسانی در دنیا دارای نمود بیرونی و درونی است . اعمال بیرونی کارهایی است که توسط اعضای بدن انجام می گیرد یا مربوط به امور دنیوی است و اعمال درونی عبارت از افکاری است که در سر انسان وجود دارد که می توان از آن با عنوان »نیت«یا »خواسته ی قلبی« یاد کرد.
در تعالیم دینی برای اعمال، اعم از درونی و بیرونی پاداش و عقاب در نظر گرفته شده است. پاداش و کیفر اعمال بر اساس همان قانون لا یتغیر، عبارت از بازگشت آثار اعمال است نه چیزی در خارج از آن . تعالیم الهی که برای راهنمایی انسان توسط پیامبران ابلاغ شده در راستای این هدف است که اعمال خود را با قوانین تنظیم شده در زمین، هماهنگ کرده بر خلاف آن عملی مرتکب نشویم. به عبارتی»خداوند به مقتضای حکمت خود، برای وصول به حق راه ها و اسبابی را فراهم ساخته که یکی از مهمترین آنها عمل و انجام تکالیف دینی است . نادیده گرفتن این اسباب امری بر خلاف سنت آفرینش و به منزله نفی حکمت الهی است. - و البته نفی حکمت الهی همان نادیده گرفتن قانون حاکم بر طبیعت است که تبعات دنیایی و اخروی، درونی و بیرونی دارد.
از آیات قرآن معلوم می شود اعمال در زندگی انسان ها اهمیت فراوانی دارد و در آیات دیگری نتایج اعمال را نیز یادآور شده است . در آیه ی 42 سوره انعام خداوند تأکید می کند که بر اقوامی، رسولانی نازل کرده؛ اما به سبب نافرمانی آنها، بلایایی نازل نموده و هلاکشان ساخته است.
« اما همین بلایا نیز معلول گناهانی است که مرتکب شده اند . پاداش و کیفر اعمال، تنها در آخرت نیست؛ بلکه به واسطه همین قانونگذاری دینی، برخی از اعمال از سوی حاکم جزا داده می شوندچه؛ عملِ شر موجب زیان رساندن به جامعه باشد و چه زیان برای خود او باشد، برای آن کیفرهایی دنیایی نیز در نظر گرفته شده است. در اینجا بحث از اعمالی است که مشمول قانون جزا نیست و یا پنهانی انجام می شود و در ظاهر پیگردی ندارد؛ اما آثار آن در جای دیگری ظاهر می شود. بر اساس آیات قرآن و روایات هر عملی چه نیک و چه بد دارای آثاری است.
همین مطالب است که به ادبیات منظوم و منثور ما راه یافته است. مولوی شاعر عارف مسلک ایران با استفاده از پشتوانه ی دینی و اطلاعاتی که از قرآن و حدیث دارد، مثنوی خود را سروده است؛ بنابراین در ابیات تعلیمی و حکمی و بیشتر حکایاتش مطالب مهمی از همین قواعد دینی و قوانین حاکم بر جهان می آورد. مولوی دنیا را کوهی می داند که اعمال انسان همچون پژواک صدا در آن می پیچد و سپس به خودش باز می گردد :
این جهان کوهست و فعل ما ندا // سوی ما آید نداها را صدا
به گفته جلال الدین همایی» در مثنوی،عمل انسان هر چند ذاتاً مستلزم حصول نتیجه نیست؛ اما شرط حصول است، پس نمی توان به هر دلیلی از عمل امتناع ورزید. -
مولوی در غزلیاتش نیز به این قضیه اشاره می کند که هر فعلی جزایی دارد و هر چه بکاری همان را نتیجه می دهد:
به سوی باغ بیا و جزای فعل ببین // شکوفه لایق هر تخم پاک در اظهار
به قولی »در مثنوی شأن حقیقی انسان، عمل است . چه، خداوند هر آدمی را به عمل الزام کرده است -
مولوی آفرینش اعضای بدن انسان را دلیل بر اختیار دانسته است:
خواجه چون بیلی به دست بنده داد // بی زبان معلوم شد او را مراد
دست همچون بیل اشارت های اوست // آخراندیشی عبارت های اوست
به تعبیر فروزانفر، مولوی در داستان شیر و نخجیران، تأکید می کند، »عمل در طریق حق، حق است و مطابق واقع. دوا خوردن و علاج مرض نیز حق است و اگر آدمی در حال دردمندی و بیماری به دارو توسل می جوید هم به خدا توسل می جوید و مطابق حکمت او عمل کرده است
در این پژوهش با توجه به دیدگاه های مولوی، به بررسی بازتاب اعمال در مثنوی می پردازیم
