بخشی از مقاله
چکیده
با اذعان به عدم تبویب و با وجود تفکیک در موضوعات محتوایی مقالات شمس، این مقاله برآن است که ضمن بررسی شمس در آئینه خود شمس، سلوک وی را تبیین نموده ، دیدگاه های خاص او را درباره خدا، مولانا و تطبیق مشرب عرفانی وی با مولانا ، مراد و متابعت از رسول اسلام - ص - و شیخ بیان کند و نشان دهد که شمس معتقد است که مرید تا کامل نشده نباید از شیخ دور شود.
همچنین صراحت کلام او را درباره استحسانات تصوف من جمله: سماع و حلال و حرام بودن آن را از دیدگاه عرفای بزرگ بررسی کرده ودر نهایت اعتقاد وی را به سماع سه گانه حلال، مباح و حرام تشریح نموده است. خرقه و دیدگاه منفی شمس نسبت به آن، خانقاه وچلّه نشینی، مباحث دیگر این پژوهش می باشد. شیوه بیان در مقالات شمس، سهل و ممتنع و محاورهای است و بر محور ایجاز و اختصار بنا نهاده شده است. معنا و لفظ مقالات در یکحدّ نیستند و شمس، سعی کرده است معانی بلند عرفانی را در الفاظ اندک و رسا و بلیغ بیان کند.
مقدّمه
مولانا از عارفان آذربایجان قرن هفتم هجری است، شمس شافعی مذهب بود. دو سال طول نکشید که مولانا را از خامی به پختگی و سوختگی رساند و در نهایت جهت مصلحت کار وی، فراق را به وصال ترجیح داد. یگانه اثر شمس تبریزی، به قلم ایشان نگاشته نشده است و سخن جواب در جواب وی، هر آن جلوه ای بدیع پیدا می کند که در هیچ کتابی مسطور نیست - دفتراوّل: - 186 بلکه مجموعهای از سخنانی است که دوستداران وی در مجالس وعظ گردآوری کردهاند و آن را گاه »خرقه« و گاهی »اسرار«، »معارف«، »کلمات« و »مقالات« نامیدهاند
مقالات شمس برخلاف پراکندگی ظاهری آن بسیار ساختارمند و در برگیرنده نگرش ژرف و زبان حال و قال خلاق اوست. دیدگاههای شمس گاهی با سایر عرفا مشترک و انعکاس کننده معانی بلند و دریافت های درونی و تجربههای روحی خاص وی میباشد و کلید حلّ بسیاری از تعقیدات معانی مثنوی و غزلیّات مولانا به شمار میرود. زبان عرفانی مقالات، هم زبان صحو و هم زبان سکر است و چون هشیاری ورای مستی، کلام مغلوب و متمکن را در زبان وی آمیختو بقلی در کلّ سه گونه زبان برای عارفان برمیشمرد که عبارتند از:
زبان صحو، زبان تمکین و زبان شکر - بقلی شیرازی، :1344 - 55 معتقد است صوفیان سه زبان دارند: یکی زبان صحو که بدان علوم معارف گویند، یکی زبان تمکین که بدان علوم توحید گویند و یکی زبان سکر که بدان رمز و اشارات و شطحیات گویند بواطن مشابهات مجهول - روزبهان, - 87:1996 از نوشته های شمس آشکار میشود که او در مباحث فلسفی و کلامی روزگار خود تبحر داشت و خطیب خوش بیانی بود که نیات خود را به زبان فارسی به صورت ساده و بیان دل انگیز و شورانگیز در قالب لفظ آورده است - دین لوئیس، - 181 : 1386 و با زبانی مرسل و غیر مصنوع و بلیغ، مسائل عمده عرفانی پیچیده را ساده سازی کرده است.
این حقیقت است که شمس تبریزی، شاکله مولانا را تغییر داد، و او را از فقیه و زاهد به فقیر عاشقیو شاعری و عرفان رساند شخصیّت طبیعی او رامبدّل به شخصیّت حقیقی نمود. - افلاکی، - 621:1362 نگاه نافذ شمس، مولوی را زیر و زبر کرد و درون او را از دزدیهای پنهان نفس رها ساخت توجّه مولانا را از استغراق در بحث و درس به استمرار در ذوق و کشف کشاند و بیحاصلی از قیل و قال مدرسه را بر وی نمایان کرد. و صحبت دیگران و توغل در علوم ظاهری بر او سرد و تلخ و بی ذوق شد.
شمس در بامداد 26 جمادی الآخر سال 642 ه.ق با مولانا ملاقات کرد و تنها توانست بیست و هفت ماه با مولوی مصاحبت کند. مولانا از این میان به مدت سه ماه در خلوت شب و روز از محضر استادش کسب فیض کرد.
اوّلین غیبت شمس روز پنجشنبه 21 شوال سال 643 هق. اتّفاق افتاد - تدیّن، - 217 : 1372 و سرانجام به سال 645 ه.ق غیبت دائم شمس به وقوع پیوست. - چیتیک، - 35 :1386 و بی آنکه کسی آگاه شود قونیه را رها کرد و با توجّه به سنّ بالایش به خوی آمد و حسن بلغاری خرقه از دست شیخ کامل شمس گرفته است. صاحب منشآت السّلاطین در گزارش لشکر کشی سلیماناوّل، پادشاه عثمان در بازگشت از تبریز مینویسد: »در سه روزی که در تابستان 642 ه.ق در خوی گذرانده روز پنجشنبه 4 ربیعالاوّل حضرت پادشاه با حضرت سر عسکر ابراهیم پادشاه به زیارت مزار شریف حضرت شمس تبریزی مشرّف گردیدند. -
در مقالات از برخی فقیهان به نیکی یاد میشود؛ من جمله: شمسالدّین خویی، قاضی شمس خونجی اسد متکلّم. برخی شمس را اویسی مسلک دانستهاند که بدون داشتن شیخ به مقامات روحانی رسیده است و برخی از منابع او را از خلفای شیخ ابوبکر سله باف و بابا کمال شمردهاند
با توجّه به این که در موضوعات مقالات شمس، گسستگی وجود دارد و موضوعات قابل تبویب نیست امّا سعی شده است که نگرش شمس درباره خود، مولانا، شیخ و مرشد، متابعت از پیامبر اسلام - ص - و خانقاه و مستحسنات عرفا مانند سماع، خرقه، چلّه نشینی در این مجال کم به عرضه مخاطبان ارائه گردد. در حالیکه در مقالات شمس، تفسیر، تأویل، قصص قرآنی حکایات تاریخی، نقد بزرگان عرفان و متکلّمان و کلمات قصارو موضوعات متفرّقه از جمله: ترجیح صحو بر سکر، فقر، مستی، توبه و ولایت و ... دیگر قابل بررسی است.
به موضوعات مضمّن در مقالات شمس میتوان بهمقدّمه دکتر موحّد بر مقالات شمس و »کتاب من و خدای من «اثر دکتر عطاء االله تدیّن قابل رؤیت میباشد.
کتاب کیمیا، دفتری در ادبیات و هنر و عرفان - ویژه مقالات شمس تبریزی - در 6 جلد, اثر سید احمد بهشتی شیرازی است که در بخش نخست کتاب، مقالات شمس تبریزی که مشتمل بر 771 قطعه است، درج گردیده است. پایان کتاب نیز نقدی بر تصحیح مقالات شمس است.
