بخشی از مقاله
چکیده
یکی از گران بها ترین معارفی که علاوه بر جنبه ادبی، مجموعه ای گرانبها از معارف دینی و حکت و اخلاقا است، بدون شک شاهنامه فردوسی است؛ که به راحتی می توان دین مدار ی و دین محوری را در آن ها مشاهده کرد. فردوسی بر اساس آموزه های دینی و اخلاقی حماسه سرایی میکند و همواره در اشعار خود بر ارزش های دینی و اخلاقی و جوانمردی نیز عنایت ویژه ای دارد. اشعار وی همواره با نام خداوند آغاز شده و در شرح کلیه رویدادها همواره انسان را به یاد خالقش میاندازد و تلاش میکند تا راه و رسم زندگی کردن در این جهان را به او نشان دهد؛. فردوسی بر اساس تفکر خردگرایانه خود، بسیاری از مفاهیم تعلیمی نظیر ناپایداری و گذران بودن دنیا، لزوم عدل و داد در جامعه و دوری از ظلم و بیداد را بیان کرده است.
هرچند شاهنامه اثری حماسی است اما مفاهیم اخلاقی و تربیتی همچون پرهیزگاری، قناعت، توکل، نکوهش هوا و هوس و تربیت فرزند نیز در آن از جایگاه ویژه ای برخوردار است. با وجود آن که شاهنامه از دیدگاه های مختلف بررسی شده، اما جنبه ی تربی ت دینی و اخلاقیِ آن کمتر موردتوجّه قرار گرفته است. هدف از این پژوهش بررسی تربیت دینی و اخلاقی، با تاکید بر شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی بود. روش پژوهش به کار رفته کیفی و از نوع موردی بود.
مقدمه
گذشته هر ملتی چراغ راه آینده و پشتوانه تاریخی آن به شمار میرود؛ چرا که نگاه واقع بینانه و علمی به گذشته، در کوتاه ترین زمان نیز اثرش را بر فرهنگ هر قوم و ملت میگذارد. کمتر جامع های را میتوان پیدا کرد که از تربیت دینی و اخلاقی احساس بینیازی نموده باشد و این به آن سبب است که دین و اخلاق بسیاری از نیازهای روحی و اجتماعی انسانها را برآورده میکند و به تعبیر جامعه شناسان، دارای کارکردی مثبت برای انسان ها است. هنگامی که ابدیت به فکر بشر میآید به جهان دیگر پیوند پیدا میکند؛ این قدرت فکری و تصوری در او احساسات و تمایلات ابدیت خواهی به وجود میآورد
پیدایش این گونه تمایلات و خواسته های عظیم و پهناور در انسان و ساختمان بدنی و جسمانی محدود و فانی شونده انسان به هیج وجه جور در نمی آید؛ تنها چیزی که این احساس و این احتیاج را به صورت کامل و مطمئن تامین میکند برخورداری از یک تربیت دینی و اخلاقی است. در این میان شاهنامه فردوسی را بسیاری از نویسندگان و شاعران به گونه ای ستودهاند، که هر کدام از این توصیفات با روش و دیدگاه مخصوص به خود صورت گرفته است
شاهنامه به عنوان یک منبع مهم و با ارزش در شکل گیری رفتار و باورها و اعتقادات دینی و اخلاقی مردم ایران تاثیر به سزایی داشته است و آن چه که او را در این مسیر یاری کرده و به اوج سربلندی و موفقیت رسانده، معنویت گرایی است. انسان متدین در منظومه های حماسی زبان فارسی به ویژه در شاهکاری که فردوسی به رشته نظم کشیده، مقامی بس والا دارد. او موظف به رعایت اصول دینی و اخلاقی بوده و دفاع از آن در مقابل هر نوع بدی و بد اندیشی میباشد. او تنها موجودی است که از میان آفریده های خداوند عالم، دارای روح آسمانی، نیروی اراده، خرد، بلند مرتبه تر از طبیعت و سپهر بوده و با صفاتی چون آزادمنشی، بزرگواری و خردمندی و دادگری و دارای خصلت و صفات نیکوی انسانی نشان داده شده است. فردوسی زیباترین جلوه های کرامت انسانی را در شاهنامه به نمایش گذاشته است؛ تا جایی که میتوان گفت وی نگاهبان ارزش والای انسانی و مروج کرامت و بزرگواری اوست.
سخنان اخلاقی را در غایت فصاحت و بلاغت به شعر و در قالب زیباترین و شیواترین شکلی بیان کرده است که میتوان از آن در جهت شکل گیری یک نظام تربیت دینی و اخلاقی استفاده کرد. علاه بر این ها شاهنامه به ادیان گذشته اهمیت زیادی میدهد و با بینش خردمندانه خود به تفاوت ها و تمایزهای ادیان کهن و متأخر توجهی نکرده و ارزش ها و اندیشه های متعالی و مشترک پنهان در آن ها را بسیار مهم دانسته و بر آنها تأ کید می ورزد
این اثر کارنامه ای روشن از تربیت و اخلاق ملتی است که درگیر ستیزی بیامان میان نیکی و بدی و حق و باطل بوده، باشد تا از طریق آن نیرومندترین هنجارهای دینی و اخلاقی و تربیتی در ژرفای وجدان آن شکل پذیرد. با وجود این نگریستن به داستان های شاهنامه با استفاده از دانش علوم دینی و اخلاقی، به تازگی مورد توجه قرار گرفته است.
اهمیت و ضرورت پژوهش انسان دارای ویژگی های خاصی است که در فطرت خدایی او نهفته است و تنها و تنها با تربیت و آموزش شکوفا میشوند؛ با این رویکرد، تربیت به مثابه ی روندی است که آدمی را به مقام برخورداری از فرهنگ میرساند. آن چه مسلم است تربیت پذیری انسان به عنوان یک قابلیت بالقوه، بایستی در یک بستر دینی و اخلاقی مشخص و مناسب به نحوی که همه ابعاد و جنبه های وجودی او را مورد توجه قرار دهد با به کارگیری اسلوب های خاص شکوفا شده و در سایه ی برنامه ی تربیتی معینی راه کمال را بپیماید تا در نهایت، محصول نهایی تربیت شده ی قابل تعریف، قابل الگوسازی، قابل تعمیم به نمونه های دیگر و به طور خلاصه قابلیت ارائه مدل تربیتی داشته باشد
آثار فرهنگی و تمدنی به جا مانده از فرهنگ ایران نمیتواند ساخته و پرداخته ی یک مجموعه ای انسان های عادیبدونِ باور و دانش باشد، بنابراین باید علتی بر آن متصور شد و آن علت همانا نظام تربیتی است که آن چنان انسان هایی را بار آورده است.
شاهنامه در بطن خود بسیاری نکات دینی، اخلاقی، فلسفی و علمی از قبیل توحید و ستایش خداوند یکتا، جایگاه دانش، تزکیه اخلاق، سخنوری و آداب معاشرت، عدل و داد و قانونمند بودن جهان و انسان، تعقل و خردمندی، عشق و ایمان به خدا، تلازم دین ورزی با سیاست، مظهریت انسان برای یزدان پاک، حماسه توأم با جوانمردی، قدرت و توانایی برتر، هنرمندی و هنرمداری را دارد که بسیار هنرمندانه، آگاهانه و مسؤولانه در دل اشعار جای گرفته اند و هر کدام از آن ها میتوانند در پویایی و رشد یک نظام تربیتی بسیار تاثیر گزار باشند
بدون تردید بدون وجود یک نظام تربیتی بالنده - صرف نظر از شکل و ساختار آن - دست یابی به یک جایگاه مناسب در زمینه تربیت دینی و اخلاقی، امکان پذیر نخواهد بود. از این رو با استفاده از محتوا و نکات آموزنده شاهنامه در بازنمایی ساختارهای جامعه ی ایرانی و فرهنگ و تمدن آن و تشکیل یک نظام تربیتی دینی و اخلاقی میتوان موفق بود. علی رغم تمامی تلاش های انجام شده در زمینه تربیت دینی و اخلاقی ، تلاش های این پژوهشگر مبنی بر انجام پژوهشی که به طور ویژه به دنبال" تربیت دینی و اخلاقی: با تاکید بر شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی" مثمر ثمر واقع نشد، لذا تصمیم بر انجام این پژوهش گرفته شد. هدف از این پژوهش بررسی و تبیین تربیت دینی و اخلاقی؛ با تاکید بر شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی میباشد.
مبانی نظری
مولفههای تربیت دینی
انسان از نظر حکیم توس دیوان افسانه نیستند، افراد انسان گونه اند اما بیگانه از دین و بیزار از راستی و پاکی، دشمن نیکیها و دوستدار پلیدی ها. هر که در باورهای دینی سست تر و در خوی مردمی - انسانیت - اندک مایه تر باشد، آسان تر پیرو دیوان میگردد و از راه راستی و ایزدی کنار میافتد.همچون ضحاک که از نوجوانی پیروی دیوان کرد تا آن جا که دیو شد و روزگاری دراز ایرانیان را گرفتار خود کرد
فردوسی در آغاز یا پایان داستان ها با زبان خود یا قهرمانان، اصول زندگی را به صورت پند بیان میکند و راه رسیدن به منش انسانی را با نشان دادن محاسن اخلاقی هم چون خردمندی، راستی، درست کرداری از یک سو و برحذر داشتن از رذایل اخلاقی هم چون دروغ، ستم گری، آز، خشم و از سوی دیگر به عنوان یک هدف والا جستجو میکند. نکته ی قابل تأمل این که اندیشه ی شاعر محدود به پند و اندرز نیست بلکه به شکلی ژرف درباره آفریننده ی هستی، مرگ، دنیا و روزگار و انسان میاندیشد.
