بخشی از مقاله
چکیده
شاید در نگاه اول که به شاه اثرحکیم فردوسی - شاهنامه - بنگریم درون مایهی اساطیری و پهلوانی و جنگاوری و دلاوری و... آن بیشتر به چشممان بیاید و بیشتر توجه ما را به خود جلب کند ولی با کمی دقت متوجه میشویم که این اثر می خواهد پیامهای والاتر و عمیقتری را به ما منتقل کند و یکی از همین پیامهای عمیق و والا، اخلاق و مسائل مربوط به آن میباشد که دین مبین اسلام هم اهمیت خاصی را برای آن قائل است و همچنین پیوند عمیقی با زندگی انسان و روح و فطرت او دارد و یکی از مهمترین چیزهایی - موضوعاتی - است که انسان باید بدان توجه کند و همچنین موضوعی است که هر فردی، هم باید در زندگی شخصی و هم در زندگی اجتماعی آن را رعایت کند و یکی از دلایل اهمیت آن نیز همین میباشد.
فردوسی نیز به این موضوع توجه بسیاری کرده است و میتوان گفت که تقریبا همهی ابیات شاهنامهی او به صورت مستقیم و غیرمستقیم به موضوعات اخلاقی اشاره دارد و یا میتوان چنین گفت که شاهنامه فقط به موضوعات رزمی و امثال آن اشاره ندارد، بلکه این موضوعات را با مضامین اخلاقی درهم آمیخته و هر اسطوره ای را نماد یک صفت اخلاقی و یا به عبارتی دیگر آن را قالبی برای ویژگی اخلاقی موردنظرش قرار داده است و همچنین در جای جای آن میتوان به نکات اخلاقی شعر او پی برد و این نشاندهندهی این است کهقطعاً او اهمیت خاصی برای موضوعات اخلاقی قایل شده و در نتیجه نمیتوان گفت که شعر او شعری تک جنبهای است. پس بنابراین بسیار مهم است که به نکات اخلاقی ای هم که فردوسی در شعرش و این شاه اثرگرانبهایش به آنها اشاره کرده نیز پی ببریم و از آنها عبرت بگیریم و آنها را در زندگی خود بکار ببندیم.
مقدمه
اکثر دانشمندانی که راجع به مقام فردوسی و اهمیت شاهنامهی اوسخن گفتهاند، برارزشهای بلند اخلاقی اندیشههای اخلاقی شاعر و پند و اندرزهای اثر وی تاکید نمودهاند و درست هم میباشد؛ چون فردوسی، خودش هم شخصیتی بااخلاق بوده و این خصوصیت وی در اشعار او نمایان است؛ چون اشعار او خالی ازهرگونه سخن ناپسندمیباشد
پس درنتیجه، پسندیده است که شعر فردوسی را از نظر محتوای اخلاقی نیز بررسی نماییم.
چون فردوسی خودش هم میدانست که ممکن است پارهای ازخواص و عوام خوانندگان و محققان اثرش، ماهیت و درون مایهی سخنانش را درنیابند، چنانکه اینگونه هم بود و برخی - اکثراً - محتوای شعر او را فقط افسانه و رزم و امثال آن میدانستند که حقیقت ماجرا این نبود، بنابراین؟، وی از پیش به روشنی پاسخ آنها را اینچنین داده بود:
»تواین رادروغ و فسانه مدان // به یکسانرَوِشن زمانه مدان
ازو هر چه اندرخورد با خرد // دگر برره رمز و معنی برد«
این ابیات که در مقدمهی شاهنامه آمده اند کلیدی برای گشودن چیستی درون مایهی این شاه اثر است. فردوسی آشکارا تأکید کرده است که هدفش از تألیف شاهنامه، قصهپردازی و افسانهگویی نیست، بلکه او با داستانهای خودخواسته که بزرگی فرهنگ ایران باستان را نشان دهد و از راه رمز و کنایه، حکومتداران زمانش را از رویدادهای ناخوشایند آگاه گرداند و به آنان هشدار دهد
ما از بررسی درون مایه و محتوای شعر فردوسی نتیجه میگیریم که این اثر سرشار از پندها و اندرزها و حکمتهای اخلاقی است که جنبهی محدود ملی و محلی ندارد و همهی جوامع بشری را دربرمیگیرد و همین ارزشهای والای اخلاقی است که باعث ماندگاری این شاه اثر گردیده است و با وجود بزرگی حجم، به زبانهای بسیار مشهور دنیا ترجمه و نشرشده و در ردیف پسندیدهترین آثار در گنجینهی زرین ادبیات عالم جای گرفته است، ولی متأسفانه محققان به این جنبهی مهم شاهنامه که در واقع ماهیت این حماسهی بزرگ را آشکار میسازد توجه لازم را مبذول نداشتهاند، در صورتی که بررسی همه جانبه و ژرف این موضوع، نه تنها برای شناخت شاهنامه خیلی مهم است، بلکه در تربیت معنوی و اخلاقی مردم نیزسودمند میباشد
»فردوسی در غوغای قهرمان پروری، درصد داست تابه مخاطبینش این نکته را تفهیم کند که شما خود یکایک قهرمان باشید. خود بازیگر صحنههای نمایش زیبای زندگی باشیدونه تماشاگر صحنههای صحنه آفرینان. و این زیباترین و پربارترین پیام اوبه خوانندگان اثرش میباشد که در ضمن نمایش بزرگ انسانی فریدون علیه ضحاک یادآوری میکند:
»فریدونفرّخ فرشته نبود // زمشک و زعنبر سرشته نبود
بهداد و دهشیافتآن نیکویی // تو داد و دهش کن فریدون
و فردوسی نیزنه درجست وجوی یافتن رستم، بلکه عطشناک در پی ساختن رستم، فریدون و سیاوشانی است تا به دست آنان ایرانی آباد و آزاد و بعنوان نمونه و الگوی طرح جامع »مدینهی فاضلهی انسانی« که درذهن دارد بسازد -
حکمت در شعر فردوسی درست است که فردوسی فیلسوف نبوده است و رسالههای فلسفی هم ننوشته است ولی او اعم از فلسفه، به خصوص از حکمت عملی آگاهی کامل داشت و شاهنامه در واقع گنجینهی افکار فلسفی و پند و موعظه هم هست و همانطور که محققان به ثبوت رساندهاند فردوسی نه تنها از فلسفه، بلکه از روانشناسی، نجوم، فقه اسلامی و سایر علوم زمانه به خوبی آگاه بوده است و بنابراین شاید بتوان به این نتیجه رسیدکه حکیم در عنوان فردوسی، قبل از همه به معنای وسیع دانشمند استفاده شده است.
دربارهی حکمت فردوسی، دانشمندان زیادی اظهارنظر کردهاند؛ به عنوان مثال، سجاد چوبینه - مؤلف یکی از اولین شرحهای مفصل دربارهی حکمت فردوسی - شاهنامه را مجموعهی حکمت-نامهای منظوم دانسته و مسائل گوناگون اخلاقی رااکثراً در مقایسه با آیات قرآن و احادیث نبوی مورد بررسی قرار داده است
پس با بررسی نظرات دانشمندان و... به این نتیجهی کلی میرسیم که فردوسی را حکیم میشماریم و این لقب، شایستهی اومیباشد.
برخی مضامین اخلاقی شعر فردوسی شاهنامه سرشار از مضامین اخلاقی، مانند شروع با نام و یاد خدا، خرد و خردمندی، عدل و داد،راستی، دوستی، سخن و سخنوری و کوشش و کار و... میباشد و برخی ابیات نیز در مذمت خصلتهای بدِاخلاقی، مانند دروغ، کاهلی، ظلم و... میباشند که به اختصار در مورد برخی از آنها بحث میکنیم.
شروع با نام و یاد خدا »نام خدا سرآغاز زیبا و دلانگیز هر داستان، نامه، سخنرانی و کار بزرگ در شاهنامه است. این ویژگی که از خصایص برجستهی شاهنامه به شمار میرود بسامد بالایی دارد.
به نام خداوند جان و خرد // کزین برتر اندیشه
- شاهنامه: - 1
نخست از جهان آفرین // خداوندخوبیّ و پاکی و
- شاهنامه: - 51
نخست آفرین کرد بر // خداوند دانا و پروردگار
- شاهنامه: - 1352
بیتهای بالابی درنگ این کلام شریف نبوی رابه یاد میآورند:"هرکار مهمی که بانام خداوند بخشندهی بخشاینده شروع نشود ناقص است" -
میان همهی مردم جهان رسم است که هرکار مهم و پرارزشی را به نام بزرگی از بزرگان آغاز کنند و آن کار را با آن شخصیت موردنظر از آغاز ارتباط میدهند؛ ولی آیا بهتر نیست که برای پاینده و جاوید ماندن یک تشکیلات، آن را موجودی پایدار و جاویدان ارتباط دهیم که فنا در ذات او راه ندارد؟ از میان تمام موجودات، آنکه ازلی و ابدی است تنها ذات پاک خداست و به همین دلیل باید همه چیز و همه کار را با نام او آغاز کرد و از او استمداد نمود، لذا در نخستین آیهی قرآن میگوییم:بِسمِ"اللّهِ الرﱠحمنِ الرﱠحیم - ِبه نام خداوند بخشندهی بخشایشگر - - فاتحه، " - 1
»امام باقر - ع - میفرمایند: "سزاوار است هنگامیکه کاری را شروع میکنیم، چه بزرگ باشد چه کوچک، بسم االله بگوییم تا پربرکت و میمون شود" -
پس پایداری و بقاء عمل، بسته به ارتباطی است که با خدا دارد و به همین خاطر است که خداوند به پیامبر دستور میدهد در آغاز شروع تبلیغ اسلام، این وظیفهی خطیر را با نام خدا شروع کند: إقرَأ"بِاسمِ رَبکَ... - علق، - " - 1 -
در نتیجه درمییابیم که هرکاری باید با نام و یاد خداوند متعال آغاز شود تا هدف اصلی از آغاز تا انجام با موفقیت و پیروزی و بدون شکست انجام شود و یکی از مهمترین دلایل اثرگذاری و جاودانگی شاهنامهی فردوسی، همین نام و یاد خدا در بسیاری از اشعار و قسمتهای کتابش است که آن را به یک اثر ماندگار در تاریخ ادبیات ایران و جهان تبدیل کرده است. این است معجزهی یاد و ذکر حق تعالی.
