بخشی از مقاله
چکیده
باغ ایرانی از سابقه ای دیرینه در معماری ایران برخوردار است و قدمت آن به پیش از اسلام - باغهای پاسارگاد دوره هخامنشی - می رسد . این پژوهش به عناصر پایدار در معماری باغ ایرانی در دوره قاجار - باغ سیف الدوله شهرستان ملایر - پرداخته است. سوال پژوهش این است که عناصر معماری شکل دهنده باغ سیف الدوله کدام است؟ و فرضیه تحقیق مبتنی بر آن است که معماری باغ سیف الدوله به تاثیرپذیری از سنت باغ سازی رایج در اواسط دوره قاجار و به تاثیر پذیری از عناصر پایدار معماری ایرانی شکل گرفته است.
روش تحقیق توصیفی و تحلیلی همراه با بررسی میدانی بوده است. نتیجه تحقیق بیانگر آن است نظام شکل گیری باغ ایرانی در طی دوره های مختلف مبتنی بر دیدگاهای دین اسلام و فرهنگ ایرانی و تاثیر پذیری از سنت باغ سازی قبل از اسلام ایران - متاثر از دین زردشت - می باشد و دو عنصر مهم پایدار معماری ایرانی یکی پرهیز از بیهودگی و دیگری درونگرایی در طراحی باغ سیف الدوله رعایت شده است.
-1 مقدمه
کاربرد مفاهیم پایداری در معماری، مبحثی تازه را به نام معماری پایدار یا معماری اکولوژیکی و یا معماری زیست محیطی که همگی دارای مفهوم یکسان و معماری سازگار با محیط زیست می باشند را مطرح می نماید
یکی از آثار معماری ایرانی که پیوند تنگاتنگی با محیط زیست مناطق مختلف ایران دارد و شکل گیری و پایداری آن در هر منطقه ای به تاثیرپذیری از شرایط زیست محیطی است، معماری باغ است.
ساخت باغ در کشور ما سابقهی دیرینهای دارد و کاخ کوروش هخامنشی در پاسارگاد در میان باغی چهارگوش با دیوارهایی بلند قرار داشت که دارای جویهای سنگی و حوضهای متعدد بود در دورههای بعد بخصوص باغهای ساسانی و دوران اسلامی ویژگیهای هندسی را رعایت کرده اند؛ و هر باغ معمولا دارای عمارتی بود و در تمام دورانها بخصوص دوره اسلامی مورد توجه بوده است؛ باغ ایرانی همراه با پیشرفت تمدن و فرهنگ پارسیانی که در ایران استقرار یافتند به تدریج شکل گرفته است، دستیابی به نظم حاکم بر باغ ایرانی از زمان طولانی و همراه با تحولات تمدن و شکلگیری فرهنگ ایرانی حاصل شده است گرچه این نظم مبتنی بر دیدگاه های دقیق نمادین و تمثیلی نشأت گرفته از دین زرتشت و سپس اسلام و فرهنگ ایرانی بوده است؛ اما واقعیت آن است که بیشتر باغها توسط شاهان، حاکمان، متمولین و... برای ایجاد شرایط زندگی برتر و متمایز از مردم شناخته شده است.
در قرآن کریم به موازات آیات بسیاری که در توصیف بهشت آمده است و بهشت های دنیوی و زیبایی های طبیعت را نیز بر شمرده، آنها را ناپایدار دانسته و انسان را از دل بستن به آنها بر حذر داشته است - پیرنیا، :1371 ص 285 و . - 286 به طورکلی باغها یا جنبه خصوصی داشتهاند که فقط شخص حاکم و بنیان گذار آن میتوانسته از آن استفاده نماید یا جنبه عمومی داشته و استفاده از آن برای عموم آزاد بوده است.
سنت باغسازی ایران تا اواخر دورهی قاجاریه ادامه داشت؛ اما از آن دوره به بعد، فضاهای سبز موجود در شهرها به دلیل عدم توجه در بهرهگیری از این سنت نیکو - رعایت اصول باغسازی ایرانی - و روی آوردن به تقلید از غرب و احداث پارکهای بیثمر و کمدرخت از ایجاد سایه بر سر شهرنشینان ما عاجز هستند چه رسد به تصفیه هوا و کاهش آلودگی صوتی و این همه مخارج هنگفتی که حاصل شده است با حداقل عواید
هدف این پژوهش بررسی باغ سیف-الدوله و عناصر معماری پایدار آن است این باغ در شمال شرقی ملایر و در دامنه کوه گرمه واقع شده است و قدمت آن به اواسط دوره قاجار می رسد. این مجموعه شامل باغ، مسجد، حمام، مقبره و قلعه و حصار محاط بر باغ است. هم اکنون باغ، مسجد و مقبره و قسمتی از حصار و برج قلعه باقیمانده است. مدرسه و حمام آن تخریب شده و اثری از آن باقی نمانده است.
سوال پژوهش این است که عناصر معماری شکل دهنده باغ سیف الدوله کدام است؟ فرضیه تحقیق مبتنی بر آن است که معماری باغ سیف الدوله به تاثیرپذیری از سنت باغ سازی رایج در اواسط دوره قاجار و به تاثیر پذیری از عناصر پایدار معماری ایرانی شکل گرفته است و روش تحقیق توصیفی و تحلیلی و همراه با بررسی میدانی بوده است.
-2 پیشینه تاریخی شهر و توسعه ی شهری ملایر
ملایر قبل از دوره ی قاجار دهستان بوده است و مرکزیت دهستان با بنیانگذاری سلسلهها ی مختلف ایران در دوران اسلامی نظیر سلجوقی، ایلخانی، تیموری و زندیه تغییر پیدا کرده است. قدیمیترین منبع مکتوبی که از ملایر تحت عنوان دهستان نام برده است؛ کتابنزههالقلوب حمداالله مستوفی قزوینی است، این کتاب در قرن هشتم ه. ق. به نگارش در آمده و ملایر را یکی از نواحی سه گانه نهاوند ذکر کرده است و در این کتاب آمده که نهاوند از اقلیم چهارم است و همچنین توضیح داده که »شهری در وسط و هوایش معتدل و آبش از کوه الوند می آید و درو باغستان بسیار است و زمینی مرتفع دارد و مردم آنجا اکرادند و بر مذهب شیعه اثنی عشریند، غله و انگور نیکو بود و پنبه اندکی، ولایتش صد پاره دیه است و به سه ناحیه ملایر و اسفیدهان و جهوق....« - مستوفی قزوینی، 1362 ا: ص . - 74 نظامی گوید:
صاف و شیرین چو شهد راوندی خوشتر از شیره نهاوندی گویا در عصر نظامی، ملایر از توابع نهاوند بوده است و محال، ملایر در جنب این محال واقع است و چون صاحب آثار البلاد در کتاب خود، احوال آن محال را ذکر نکرده مترجم معروض میدارد که محالی است وسیع، غله بسیار دارد و انگور بسیار خوب در آنجا بعمل آید و شیره آن ولایت چنان باشد که در جمیع ایران، بلکه در جمیع روی زمین چنان شیرهای بعمل نیاید.«
امان از یاد دوشاب ملایر که آرد آب در کام جلایر و معدن سرب نیز در قریه موسوم به ارزان فوت بوده. مترجم خود از سنگهای آنجا آورده و شکسته و از میان ایشان، سرب بیرون آورده بوده. از شخص موثقی شنید که گفت: درویشی از کوههای ملایر و تویسرکان سنگی آورد نرم که نقره و معدن طلق در کوههای علیآباد و آن محال بسیار است؛ و هندوانه دیمی در کمال لطافت در ملایر بعمل آید
ملایر در دوره قاجار و همزمان با سلطنت فتحعلی شاه تبدیل به شهر شد لازم به ذکر است که ایران در دورهی فتحعلی شاه قاجار شاهد توسعه ی چشمگیری در ایجاد شهرهایی مانند سلطان آباد - اراک - ، تهران، ملایر - دولت آباد - و ... است. تمرکز اصلی ملایر در اوایل دوره قاجار و قبل از سلطنت فتحعلی شاه و احداث شهر دولت آباد، در قلعه زندیه و قریه چوبین بود تا اینکه فتحعلی شاه در هنگام ولایتعهدی اش، مریم خانم، دختر شیخعلی خان زند، را به همسری گزید و فتحعلی شاه در سال 1210 ه. ق. از مریم خانم دارای پسری شد و نام او را شیخعلی میرزا و ملقب به شیخ الملوک نهاد. وقتی شیخعلی میرزا به سن 14 سالگی رسید، مریم خانم از شاه تقاضا کرد که با فرزندش نزد طایفه خود برگردد؛ وی آنها را به ملایر فرستاد و فتحعلی شاه به شاهزاده محمد علی میرزا دولتشاه، والی کرمانشاه، دستور داد تا در مجاور قلعه زندیه، شهری کوچک برای فرزندش، شیخعلی میرزا، بنیاد نهد
بنای اصلی شهر در زمان دولتشاه از چند قصر و باغ برای شاهزاده و مادرش، تشکیل شده بود که بعد از سپریشدن مدتی دولتشاه به مرکز احضار شد و شیخعلی میرزا به دستور پدر حاکم ملایر و تویسرکان شد، شیخعلی میرزا به پاس احترامی که به دولتشاه – بنیانگذار ملایر- داشت این شهر را »دولت آباد« نام نهاد.
-3 واژه شناسی باغ
واژه پردیس که در همه زبان های زنده و کهنه به صورت فرادس، فردوس، پارادی، پارادیز به معنای بهشت گرفته شده در اوستا به صورت پاییزی دئز و در فارسی باستان پردیس و در فارسی کنونی معرب آن فردوس به کار رفته و نفوذ عمیق آن در زبانها به علت زیبایی افسانه ای باغ های ایرانی بوده است که از دیر زمان در معماری ایران باقیمانده است
محققین آورده اند که فردوس »معرب واژه پردیس است که خود از واژه پارادید که از واژه ی مادی است ریشه گرفته است« - مجتبایی، 1352، صص 151-149؛ گذشته، 1378، ص . - 64 فردوس دو بار در قرآن کریم به کار رفته است در آیه 107 سوره کهف و آیه 11 سوره مومنون.
-4 یافته های تحقیق و بحث پژوهش
یافته های تحقیق این پژوهش را مجموعه باغ سیف الدوله تشکیل می دهد. این باغ توسط سیفالدوله - نوه فتحعلیشاه قاجار - در سال 1304 ه. ق. در دوره حکمرانیاش بر ولایت ملایر و تویسرکان احداث گردیده است؛ احتمالا این باغ به تقلید از شیوه باغ سازی دوره صفوی اصفهان ساخته شده چرا که سیفالدوله مدتی را در اصفهان سپری نموده و از نزدیک با شیوه و فنون و آثار معماری صفویه آشنا شده است؛ این مساله به عنوان یک عامل در باغ سازی ملایر بیتأثیر نبوده است؛ همانطور که چهارباغ اصفهان در زمان شاه عباس گردشگاه و تفریحگاه عمومی بوده است باغ سیفیه نیز دارای کاربرد عمومی بوده است؛ با توجه به منابع مکتوب، سنت باغ سازی به این روش در معماری قبل از دوره صفوی و قاجار نیز معمول بوده است.
یکی از علل مهم بوجود آمدن باغ سیفیه طبق نظر مورخان به این شرح است
برای اولین بار که در سال 1304 ق. سیفالدوله حاکم ملایر شد و در آن زمان ملایر شهرستان جدید التأسیسی بود و فاقد امکانات رفاهی لازم. حاج سیفالدوله تصمیم گرفت تا پارک و تفریحگاهی را برای مردم ملایر بنا نهد؛ یکی از دلایل دیگر این است که در محل کنونی آرامگاه باغ سیفیه، سیف الدوله مشغول برپایی نماز بود و بعد از خاتمه نماز احساس کرد منطقه دارای گرمای زیاد و هوای بدی است و با حالت تأسف رو به اطرافیان خود نمود و گفت در نماز با خدای خود عهد نمودم چنانچه املاک خالصه از طرف دولت وقت فروخته شود
در این محل پارکی احداث نمایم مفرح که تفریحگاه مردم گردد و اهالی ملایر از این به بعد از بدی آب و هوا نجات یابند؛ به این نیت ملایر را به قصد تهران ترک نمود؛ اتفاقا بعد از چندی از طرف دولت وقت اجازه فروش املاک خالصه انتقالی داده شد و اولین قطعه زمین که خریداری شد دهکده ازناو بود که در حال حاضر محل کنونی باغ-پارک است؛ بعد از زدن کلنگ احداث، شرح حالش را برای ناصرالدینشاه ارسال و تقاضا کرد که قصد ایجاد پارکی در شهر ملایر دارد و نام آن پارک ناصری میباشد لذا استدعا دارم که از مهندسین ایتالیایی که برای احداث پارک ها و تفریحگاه ها به تهران آمدهاند یک نفر را به عنوان طراح پارک به ملایر اعزام دارند؛
ناصرالدینشاه ضمن اعلام موافقت در نامه، پارک ملایر را به نام پارک سیفیه خواند؛ بعد از چندی مهندس مذکور به ملایر اعزام و طرح پارک ملایر بوسیله وی تهیه و اجرا شد؛ بعد از احداث پارک، طبیعت نیز با نیات آن مرحوم مساعدت کرده و یکی از پارکهای طبیعی ایران شد و در وصیتنامه آن مرحوم آن را به عموم اختصاص داده است و هرگونه تملک شخصی در آن غیر قانونی میباشد.
مساحت باغ سیفیه در حال حاضر در حدود 10 هکتار میباشد، در این باغ هدف از وجود درختان کهنسال چنار که کاشته شده ایجاد سایه بوده است؛ که این درختان را اصطلاح »پده« یا »بیاخ« میگفتند؛ حوضچهها و استخرهای سنگی موجود در این باغ، از آنجایی که طراح آن مهندس ایتالیایی بوده است، تحت تأثیر طرحهای بیگانه واقع شده و از شکلهای صلیبی و بیضی در حوضها استفاده شده است. حال آنکه طرح حوضها در باغهای دورههای قبل از قاجار چند ضلعی بوده است؛
