بخشی از مقاله
چکیده
آب به عنوان یکی از اساسی ترین عناصر منظر، در شکلگیری فضاهای شهری تأثیر به سزایی دارد. شناخت ویژگیهای آب به تشخیص معیارهای مناسب برای ارتقاء کیفیت آبنماها منجر میگردد . ویژگیهای ذهنی و بصری آب به صورت همزمان در طراحی اثر دارند. ایجاد فضای سبز علاوه بر نزدیک کردن انسان به طبیعت و کاهش آلودگیهای زیست محیطی می تواند باعث کاهش فشارهای روحی و روانی در انسان گردد و آب یکی از عناصر اصلی طراحی فضای سبز محسوب میشود.
آب به عنوان عنصری در طراحی محیط، به شیوههای مختلف از جمله تلطیف هوا و کاهش آلودگی ها، محور ارتباط دهنده یا جدا کننده، ایجاد حرکت و نشاط، سکون و آرامش، تشکیل آینه و انعکاس تصاویر، محو صداهای ناخوشایند، به وجود آورنده صدای آرامش بخش و یکی از عناصر اصلی بازی کودکان در پارک می باشد. مقاله حاضر در صدد بررسی نقش و جایگاه آب به عنوان یک عنصر اصلی در طراحی فضای سبز شهری می باشد. روش تحقیق توصیفی - تحلیلی مبتنی بر مستندات کتابخانهای می باشد. در آخر نیز به روشهای کاربری آب به عنوان عنصر طراحی و همچنین اثرات مختلف آب و کاربردهای آن پرداخته می شود.
-1 مقدمه
آب یکی از عناصر اصلی حیات بوده و هستی بخش جانوران و گیاهان است، این مائده الهی بخش اعظم کره زمین را فراگرفته و از عوامل اصلی ثبات اکوسیستمها برروی کره زمین بشمار میآید، استفاده های متعدد از این مایع - آب آشامیدنی، کشاورزی و محیط زیست - باعث وابستگی جدایی ناپذیر انسان با آن شده است. بطوریکه در تاریخ جهان و بخصوص کشورمان ایران همیشه واژه آب با آبادانی و زندگی همراه بوده است. گسترش دامنه تمدن براساس فنآوری جدید و گرایش به سوی زندگی ماشینی همراه با افزایش رشد بی رویه جمعیت و آلودگی محیط زیست، سبب تحمل شرایط دشواری در فضای زندگی انسان شده است.
ایجاد فضای سبز علاوه بر نزدیک کردن انسان به طبیعت و کاهش آلودگیهای زیست محیطی میتواند باعث کاهش فشارهای روحی و روانی در انسان گردد و آب یکی از عناصر اصلی طراحی درفضاهای سبز مناطق خشک محسوب میشود. آب به عنوان عنصری در طراحی محیط به منظورهای مختلف از جمله تلطیف هوا و کاهش آلودگیها، محور ارتباط دهنده یا جداکننده، ایجاد حرکت و نشاط، سکون و آرامش، تشکیل آینه و انعکاس تصاویر زیبا، محو صداهای ناخوشایند، بوجود آورنده صدای آرامش بخش و یکی از عناصر اصلی بازی بچهها در پارک مورد استفاده قرار میگیرد.
در ایران باستان آب پیامآور روشنایی و پاکی به شمار میرفت و از ارزش زیادی برخوردار بود. شاید به علت اینکه ایران کشوری کمآب بوده، این مایع حیاتی بین ایشان قدر و منزلتی والا داشته است. آب در نزد ایرانیان نه تنها برای رفع نیازها مورد استفاده قرار میگرفته، بلکه از لحاظ معنوی و روحی نیز تأثیر بسیاری داشته است. آب نما و استخر در باغهای ایران یکی از ضروریترین عناصر ایجاد باغ بوده است.
استخر باغهای قدیمی دارای عمق زیاد و چندین فواره بودهاند از جمله استخر باغ بزرگ هزار جریب که در دوره صفویه در اصفهان احداث شد و پانصد فواره داشت.آب با قابلیتهای مختلف خود مانند حیات، تازگی، درخشندگی، پاکیزگی، رونق و رواج روشنایی، سکون و آرامش و تحرک، احساس های متفاوت در روح و روان انسان گذارده است. به همین دلیل همواره در مکانهایی که ساخته دست بشر هستند، به صورتهای مختلف برای خود جا باز کرده است.
این مساله در رابطه با مکانهایی مانند پارک یا باغ بیشتر چشمگیر است. زیرا عنصر آب به عنوان یکی از زیباترین زمینه های دید و یکی از موارد تکمیلی فضای سبز مورد استفاده قرار میگیرد. البته در این مکانها وجود آب برای پاکیزگی محل و آبیاری درختان و گلها یا استفاده برای سرویسهای بهداشتی، ضروری و پراهمیت است. تحقیق حاضر درصدد اینست که آب به عنوان عنصر طراحی شهری چه کاربردهایی را داراست.
-2 تاریخچه کاربرد آب در طراحی
در سده های گذشته ایرانیان باغها را بیشتر در زمینهای شیبدار احداث میکردند و با ایجاد پلکان در مسیر آب، جریان ملایم آب، تند و پر سر و صدا میشد. اصلیترین عاملی که همواره به باغ های ایرانی حیات می بخشید، آب جاری بود که در چهارباغها، جویبارها و جویهای کمشیب و مارپیچی به حرکت در میآمد و هوای باغ را مطبوع و دلپذیر می ساخت. در باغهای تزیینی که به حوضها میپیوست، جدول ها معمولا با سنگ و آجر ساخته میشد. در کف آبنماها و بیشتر جاهایی که آب در جریان بود، اغلب تخته سنگی با تراش سفیدرنگ یا با طرحهای مختلف کار می گذاشتند که به موج آب، جلوه زیبایی دهد.
باغهای قدیمی ایران اغلب در مناطق گرم و خشک و کمآب ساخته شده اند و دلیل احداث آنها در چنین مناطقی، وجود چشمههای طبیعی و یا کاریز است. وسعت هر باغ بستگی به حجم و مقدار آب موجود برای آبیاری آن دارد. باغ های شهرهای خشک و کویری به علت گرمی هوا در تابستان، همواره اهمیت خاصی داشتهاند که از آن جمله باغ های کاشان را میتوان نام برد. باغ فین کاشان که از باغهای معروف دوره صفویه، زندیه، قاجاریه و همچنین زمان ما است به علت وفور آب چشمه سلیمانی و حوض و استخر و فوارههای فراوان و درختان کهنسال و عمارتهای تاریخی، همواره جزو معرف ترین و پرجاذبه ترین باغ های کشور ما بوده است.
در باغ های ایرانی، برای ایجاد محیطی آرام، خنک و پرسایه، چارهای جز احداث جویهای آب در طول تمام باغ نبوده است و معمولا این جویها در تقاطعها به حوضچه تبدیل میشدند . آب از جویها که اغلب از حوضخانه عمارت باغ، آغاز و در فاصلههای منظم با استفاده از شیب طبیعی زمین با تکرار آبشارها به داخل حوضچهها روان میشد. آبنما که از ضروریترین عناصر ایجاد باغ محسوب میشد، بیشتر در مقابل عمارت باغ احداث میشد و بعد اصلی آن در جهت طول ساختمان و به شکلهای مستطیل، مربع، چند ضلعی و دایره بود. گاهی در داخل عمارتهای باغ های قدیمی نیز آبنما ساخته میشد که در اصطلاح به آن محل، حوضخانه میگفتند. ساکنان باغ در روزهای گرم تابستان، به ویژه هنگام نیمروز، در کنار آبنما به آسایش می پرداختند.
-3 نقش آب در باغهای ایرانی
به علت گرم و خشک بودن منطقه، باغهای قدیمی ایراناکثراً در کنار چشمههای طبیعی و یا کاریز بنا شدهاند. شکل باغ از دیرباز با شرایط اکولوژیکی و میزان آن تناسب کامل داشته است. یکی از دلایل جدول بندی و نهرسازی منظم باغها، برای جلوگیری از اتلاف آب است و شاید بتوان گفت چگونگی آبیاری و لزوم جلوگیری از هدر رفتن آب، طرح باغها را تعیین میکند و این طرحها اغلب به شکل مستطیل و خیابانهای اصلی بصورت صلیب میباشند و برای آبیاری سایر قسمتها جویهای آب در وسط یا طرفین این خیابانها ساخته میشوند.
درزمینهای نسبتاً مسطح،باغ بیشتر در اطراف مظهرقنات یا چشمه احداث می شود،تا جریان دائمی آب در مسیر خود برای رسیدن به زمینهای زراعی گیاهان باغ را نیز مشروب سازد، نمونه آن باغ فین کاشان است. ازانواع دیگر میتوان باغ هزارجریب اصفهان را نام برد که در دامنه کوه احداث شداه ند. ساختمان در بالاترین نقطه باغ و زمین آن بصورت پلکانی است و آبشارهایی از هر طبقه به طبقه دیگر سرازیراست. گونه دیگر باغهایی است که توسط نهرهای منشعب ازرودخانه آبیاری میشوند که میتوان باغهای درون شهراصفهان دوره صفویه را نام برد.
اصلی ترین عاملی که همواره به باغهای ایرانی حیات می بخشد آب جاری است که در چهارباغها وجویبارهای کم شیب به حرکت درمیآید و منظره و هوای باغ را مطبوع و دلپذیر میکند جویهای باغهای تزئینی را که به حوضها میپیوندندمعمولاً با سنگ و آجر میسازند. در کف آب نماها و بیشترمکانهاییکه آب ریزش داردغالباً تخته سنگی سفید با طرحهای مختلف کار می گذارند که موجب آب را زیباتر جلوه گر سازد. برای مثال ازسنگهای جوی آب باغ قدمگاه نیشابور با تراشهای نیلوفری باید یاد کرد. حوضها که ازضروری ترین عناصر طراحی باغ محسوب میشود، بیشتر در مقابل عمارت و به شکلهای مستطیل، مربع، چند ضلعی و یا بیضی که به خاطر تیرگی و انعکاس آن مورد پسند ایرانیان بود - باغ چهلستون اصفهان - احداث میگردید.
گاهی درداخل ساختمانهای باغهای قدیمی نیز آبنما ساخته میشد که به آن حوضخانه میگفتند که در باغ هشت بهشت اصفهان چندین نمونه ازآن دیده میشود. فوارههای آب را در حوضهای داخل و خارج از خانه احداث میکردند باغ هزار جریب که در عهد صفویه احداث گردید، دارای پانصد فواره با پرش کوتاه بود. از پل نه تنها به عنوان محل عبور استفاده می کردند، بلکه عنصری در طراحی محیط و محلی برای گردش مردم محسوب می شد، - پل خواجو،سی وسه پل - که نشانگر اهمیت آب نزد ایرانیان است. تأسیسات آب رسانی دقیق باغ فین کاشان مانند ارتفاع یک نواخت فوارهها در تمامی طول شیب باغ، همچنین ترکیبهای مختلف آب مانند، آب و آیینه، آب و فواره، آب وچشمه، آب و حرکت و آب و رطوبت همگی نشانهأی ازپیچیدگی سیستم آب رسانی و استفاده مناسب از آب در طراحی محوطه میباشد.
-4 مباحث و مفاهیم
-1-4 آب و روانشناسی انسان
مجموعهای است پیچیده از روح و ذهن و جسم. همانگونه که جسم آدمی به غذا نیازمند است، ذهن و روح او نیز طالب عناصری است که به او آرامش ببخشد. در جامعه شهری که ساختمانهای بلند و خیابانها و زندگی ماشینی همه جا را احاطه کرده است، جلوههای زیبایی و هنر، بهترین پناه برای روح خسته و آرامشطلب آدمی است. امروزه در شهرها شاهد عناصری با بافت سخت مثل بتن و ... به جای عناصر طبیعی - پوشش گیاهی - هستیم. لذا باید با بهکارگیری عناصری که بافت نرم دارند، گوشه عزلت و زیبایی فراهم کرد تا به روان انسان آرامش بخشید. این مکان ها میتوانند پارک ها و باغهای شهری باشند. آب یکی از این عناصر به شمار میرود و چه در حالت سکون و چه در حالت حرکت نوازشدهنده روح انسان است. حرکت و موسیقی آب، در جلوهگری بیشتر فضای سبز نقشی در خور توجه دارد. می توان آب را به صورت جویبار و چشمه برای نقاط آرام و بی سر و صدا و به صورت آبشار و فوارههای بزرگ برای نقاط پرازدحام و شلوغ طراحی کرد.
