بخشی از مقاله
چکیده
امنیت سیاسی و اقتصادی ایران، به دلیل موقعیت جغرافیایی و قرارگیری در مسیر جاده ابریشم همواره مورد تهدید اقوام مختلف بود. بر همین اساس، استحکامات دفاعی به منظور حفظ امنیت جوامع انسانی در کنار یا نزدیک شهرها و مسیرهای ارتباطی ساخته میشد. عناصر فضایی و ویژگیهای معماری این قلاع از وضعیت اجتماعی، جغرافیایی و فرهنگی تأثیر میگرفت. ارگ شهری راین2 نیز دستکم از دوره ساسانیان تا قاجار، نقش مهمی در حیات جوامع و مردمان ناحیه کرمان داشتهاست.
پرسش اصلی این است که دلایل شکلگیری و گسترش ارگ راین از منظر امنیتی چه بودهاست؟ هدف از این مقاله شناخت ویژگیهای ساختاری ارگ راین و تبیین نقش عوامل امنیتی بر طراحی و سازماندهی ساختارهای معماری ارگ است. اطلاعات اولیه به روشهای اسنادی و میدانی گردآوری شده و پژوهش با روش توصیفی تحلیلی صورت گرفته است.
نتایج پژوهش نشان میدهد موقعیت ویژه جغرافیایی، محصور بودن در میان کوهها و همچنین قرارگیری در محل تلاقی دو مسیر »سیستان و هندوستان به نواحی مرکزی کشور« و »هرمز و جیرفت به نواحی مرکزی کشور« شکلگیری ارگ راین را ضرورت میبخشید. همچنین برخی رویدادهای تاریخی در این منطقه، شکلگیری معماری دفاعی ارگ را در پی داشته است. از سوی دیگر، ساختارهای ارگ راین به صورت دو یا چندطبقه، در یک بافت فشرده و درهمتنیده شکل گرفتهاند. همچنین معابر اصلی و فرعی ارگ باریک و تنگ هستند و به استثنای میدانگاه اصلی روبروی حاکمنشین، میدانگاههای دیگری در ارگ طراحی نشدهاست.
در فرهنگها و لغتنامههای فارسی، ارگ به دژ کوچکی گفته میشود که در میان دژی بزرگتر ساخته شده است و پادشاه یا حاکم شهر در آن زندگی میکند. ارگ به معنی قلعه درون شهری نیز آمده است
در قلعه راین نیز چنین ساختاری به عنوان ارگ حاکمنشین در بخش جنوب غربی قلعه وجود دارد. اما به مرور زمان، نام این ارگ حاکمنشین به کل قلعه داده شده و امروزه اصطلاح »ارگ راین« به کل مجموعه قلعه راین اطلاق میشود. بنابراین، در این مقاله منظور از »ارگ راین«، تمامی مجموعه قلعه راین و منظور از »ارگ حاکمنشین راین«، فقط ساختار حاکمنشین درون مجموعه قلعه راین است.
مقدمه
قلعه یا ارگ شامل مجموعهای از بناها با برجها و باروهای مستحکمی است که در گذشته به منظور حفاظت از جوامع انسانی در برابر هجوم دشمن و نبردها، در مرتفعترین نقطه در شهرها یا پیرامون شهرها ساخته میشد. این قلعههاکه عموماً بر نواحی پیرامون خود کنترل داشتند، هم از ساختارهای تدافعی و هم تهاجمی برخوردار بودند. عناصر فضایی و ویژگیهای معماری این قلاع عموماً از وضعیت اجتماعی، جغرافیایی و فرهنگی تأثیر میگرفت. ارگ شهری راین نیز دستکم از دوره ساسانیان تا قاجار، نقش مهمی در حیات جوامع و مردمان ناحیه کرمان داشته است.
ارگ روی تپهای قرار گرفته که به دلیل دید مناسب به پیرامون و همچنین وجود خندق در جنوب، جنوبغربی و شرق و دسترسی دشوار، امنیت را برای ساکنان فراهم مینموده است. پرسش اصلی این است که دلایل شکلگیری و گسترش ارگ راین از منظر امنیتی چه بوده است؟
هدف از این مقاله شناخت ویژگی-های ساختاری ارگ راین و تبیین نقش عوامل امنیتی بر طراحی و سازماندهی ساختارهای معماری ارگ است. در چند سال اخیر و تا قبل از زلزله بم، ارگ راین چندان مورد توجه نبود و پژوهش جدی در آن صورت نگرفته بود. مطالعات بیشتر درباره ارگ راین به دلیل قرارگیری آن بر سر راه تجاری از دوره ساسانی تا قاجار، شناخت بیشتری از فرهنگهای جنوب شرق کشور را در پی دارد. اطلاعات اولیه در این پژوهش، به روشهای اسنادی و میدانی گردآوری شده و پژوهش با روش توصیفی تحلیلی صورت گرفتهاست.
پیشینه پژوهش
به دلیل اهمیت ارگ تاریخی بم در یکصد کیلومتری ارگ راین، در پژوهشهای باستانشناسی و تاریخ معماری کمتر به ارگ راین پرداخته شدهاست. چنانکه، پژوهشها درباره ارگ راین عمدتاً به دو دهه اخیر و پس از زمینلرزه بم باز میگردد. با وجود این، تاکنون هیچ پژوهشی در قالب مقاله و پایاننامه درباره ارگ راین به انجام نرسیده است. اما در چند کتاب، برخی اطلاعات عمومی درباره ارگ راین ارائه شده است.
جامعترین پژوهش درباره ارگ راین، کتاب »از رائین تا راین« است. در این کتاب به موقعیت جغرافیایی، ابعاد و وسعت، قدمت تاریخی ارگ راین و مرمتهای آن در دوره صفوی و قاجار پرداخته شده است اما ساختار دفاعی و امنیتی ارگ تبیین و تحلیل نشده است. حمیدی و تیموری نیز در کتابی با عنوان »راین شهری در آغوش کوه هزار« تحولات تاریخی ارگ راین را در دورههای مختلف بررسی کردهاند
اما در این کتاب نیز، ویژگیهای خاص معماری و ساختار امنیتی ارگ راین کمتر مورد توجه قرار گرفته است. اسعدپور بهزادی نیز در کتاب »مروارید دریای کهن «، به بیان شباهت نزدیک ارگ و برج و باروهای راین با ارگ بم پرداخته است
اما به دلیل تأکید وی بر ارگ بم و منظر تاریخی آن، اطلاعات ارائه شده درباره ارگ راین در این کتاب جامعیت ندارد. سایر اطلاعات درباره ارگ راین به نوشتارهایی محدود میشود که در قالب کتابها یا کتابچههای راهنمای گردشگری به چاپ رسیدهاند. کتاب »کرمان در آینه گردشگری« که توسط انتشارات مرکز کرمانشناسی به چاپ رسیده، از آن جمله است بنابراین، مقاله حاضر نخستین پژوهش اختصاصی و تخصصی علمی درباره ارگ راین به شمار میرود.
موقعیت جغرافیایی
راین یکی از بخشهای شهرستان کرمان در 110 کیلومتری جنوب شهر کرمان و 28 کیلومتری جنوب باختری راه آسفالته کرمان بم قرار گرفتهاست. بخش راین از شمال به بخشهای گلباف و ماهان از شهرستان کرمان، از شرق به شهرستان بم، از جنوب به شهرستان جیرفت و از غرب به شهرستانهای بردسیر و رابر محدود است. طول جغرافیائی شهر راین 57 درجه و 26 دقیقه، عرض جغرافیایی آن 29 درجه و 35 دقیقه و ارتفاع متوسط آن از سطح آبهای آزاد 2200 متر است. شهر راین بر دامنه شمالشرقی کوه هزار قرار داردکه قلّه آن با ارتفاع 4501 متر، مرتفعترین قلّه جنوب کشور است
تصویر .1 تصویر ماهوارهای ارگ راین
پیشینه تاریخی راین
راین به دلیل اهمیّت کشاورزی و تجاری، وضعیت اقلیمی، موقعیت جغرافیایی و همچنین قرارگیری در محل تلاقی دو مسیر »سیستان و هندوستان به نواحی مرکزی کشور« و »هرمز و جیرفت به نواحی مرکزی کشور« مورد توجه جغرافیدانان و مورّخان قرار گرفته بود. بر همین اساس، نام راین در برخی سفرنامها و کُتب تواریخ و جغرافیای تاریخی به چشم میخورد.
ابنحوقل در توصیف راههای کرمان، از رایین در میانه راه سیرجان به سیستان نام برده است - ابنحوقل، بیتا: . - 307 مقدسی راین را در سده چهارم از شهرهای بم دانسته است . وی راین را چنین توصیف کردهاست: »راین کوچک است و جامع در میان بازار. بستانها بسیار دارد، پارچههای بمی بسیار میبافند و به همان بازار صادر میکنند
