بخشی از مقاله
چکیده
حمله ی مغول به ایران منجر به نابودی و ویرانی شهرهای بزرگ و آباد ایران مانند نیشابور، بلخ، بخارا و بسیاری شهرهای دیگر گردید و نتیجه ی آن تغییر در روش زندگی مردم ایران از شهرنشینی به سوی زندگی چادر نشینی و بیابان گردی بود. در این تغییرات نقش مهاجمان پیروز و قوم مغول بسیار پر رنگ بوده زیرا علاوه بر از بین بردن شهرها، فرهنگ و شیوه ی زندگی خود را بر مردم ایران تحمیا نمودند.
پس از تشکیل حکومت ایلخانی در ایران و بر سرکار آمدن وزیران ایرانی، این نخبگان توانستند فرهنگ یرانی را بر حاکمان متجاوز تحمیل نمایند و باعث رونق و آبادانی ایران پس از آن همه ویرانی شوند. با غلبه ی فرهنگ ایرانی بر حاکمان پیروز ایلخانان مغول زندگی چادر نشینی و کوج روی خود را تغییر داده و دستور به ایجاد شهرها و پایتخت های برای خود نمودند. عوامل مختلفی در ساخت شهر ها تاثیر گذار بوده که در این مقاله هدف بر آن است عوامل شکل گیری شهرها مشخص و همچنین با معرفی شهرهای شاخص دوره ی ایلخانی ویژگی ها و عناصر شهری بکار رفته در شهرهای این دوره در ایران مشخص گردند.
مقدمه
شناخت شهرها و سیستم های شهری در ادوار مختلف تاریخ ایران می تواند در شناسایی فرهنگ و نوع زندگی مردم، مذهب، طبقات اجتماعی، اقتصادو بسیاری موراد دیگر با شناخت شهرها و عناصر تشکیل دهنده ی این شهرها در هر دوره بازگو کننده ی بسیاری از این موارد و مسائل می باشد.
شهر ایرانی همواره شهری بوده مملو از زندگی، سرشار از واقعه و حادثه
اصلی ترین عوامل شکل دهنده یا تغییر دهنده ی شهرها و فضاهای شهری را باید در ارزش های مورد باور جامعه و تحولات آنها جستجو نمود
با حمله ی مغول نابودی شهرهای آباد و از بین بردن سیستم شهرنشینی در ایران تغییرات عمده ای در عناصر شهری و شهرهای پس از آن به وجود آمد.
رفته رفته از میان ویرانه های بجای مانده، نظام سیاسی تازه ای سر برافراشت در ابتدا این نظام وجوه مشترک اندکی با گذشته داشت
با آمدن هولاکو در سال 1256م654/ ه حکومت واقعی مغولان در ایران آغاز شد و این دوره را با نام ایلخانی در تاریخ ایران نام می برند - توشراتو و گروبه،. - 4 :1384 اما با نفوذ وزیران کاردان ایرانی به دربار حکام مغول، فرهنگ ایرانی با فرهنگ مغولی و شرقی در هم آمیخت و فرهنگی نو را در این دوره تاریخی به وجود آورد.
با درایت وزیران ایرانی در این دوره گذشته ی ایران نیز بسیار مورد توجه حاکمان مغول قرار گرفت. همچنین این تأثیر در نوع زندگی این قوم در ایران نیز به وجود آمد و از زندگی چادر نشینی، تحت تأثیر فرهنگ ایرانی روی به زندگی یکجا نشینی و شهری آورده و دستور به ساخت شهرهایی در این دوره دادند. در بسیاری از کتابهای جغرافی نویسان قرون میانه اسلامی از این شهرها نام برده شده است.
تعداد این شهرها از نظر کمیت شاید چندان نباشد اما از لحاظ کیفیت، بررسی و شناخت این شهرها می تواند تا حدودی شیوه ی زندگی مردم ایران در این دوره ی بحرانی را پس از حمله ی مغول مشخص نماید، همچنین در نوشتار حاضر سعی بر آن است با معرفی تعدادی از این شهرها، سبک شهرهای این دوره بصورت تقریبی مشخص و عناصر اصلی تشکیل دهنده ی این شهرها معرفی شوند. جهت دست یابی به این مهم شهرهایی که به عنوان پایتخت توسط حاکمان ایلخان در ایران مشخص گردید مورد بررسی قرار می گیرند.
روش تحقیق
روش تحقیق حاضر تفسیری - تاریخی می باشد و بر اساس مدارک اسنادی یا منابع نوشتاری تحلیل صورت می گیرد. این پژوهش بر اساس بررسی آثار موجود و شواهد مکتوب، متون و اسناد معاصر، انجام گرفته است. در آغاز آثار با استفاده از متون کهن تاریخ تقریبی ساخت و یا اهمیت این شهرها در دوره ایلخانی بررسی و سپس با مطالعات کتابخانه ای ویژگی های کالبدی و عناصر شهری آنها در دوره ی ایلخانی مشخص و معرفی می شود.
پیشینه پژوهشی
در خصوص موضوع شهرها و شهرسازی در دوره های مختلف تاریخ ایران مطالعات مختلفی صورت گرفته است. در مورد شهرهای دوره ایلخانی و شهر سازی در این دوره مطالعاتی بصورت جامع و کلی انجام نگرفته و در برخی کتب که مربوط به شهرسازی در تاریخ ایران می باشد اشاراتی به شهرهای دوره ی ایلخانی و ویژگی شهرهای این دوره شده است.
از آن جمله کتاب پایتخت ای ایران نوشته محمد یوسف کیانی که در آن به پایتخت های ایلخانی نیز اشاره شده و یا کتاب شهرهای ایران که در آن برخی شهرهای دوره ی ایلخانی معرفی شده اند نام برد همچنین در کتاب تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران از آغاز تا دوران قاجار نوشته ی جهانشاه پاکزاد علاوه بر ویژگی شهرهای این دوره برخی از آنها نیز معرفی شده اند و در کتاب از شار تا شهر نوشته ی سید محسن حبیبی نیز به همین روش برخی از شهرهای دوره ی ایلخانی معرفی شده اند. در مورد شهرهای دوره ی ایلخانی و شهرسازی این دوره مقالاتی نیز نوشته شده که شهرهای تازه بنیاد در دوره ایلخانی نوشته ی داود اصفهانیان و علی رضا خزائلی، سازمان فضایی شهرهای ابواب البر دوره ی ایلخانی نوشته ی عبدالحمید نقره کار و همکارن را می توان نام برد.
شهرسازی در دوره ی ایلخانی - عوامل و ویژگی ها -
ظهور فاتحان مغول در ایران حیات شهری را به شدت به مخاطره افکند. این قوم کوچ رو و بیابانگرد زندگی در حصارهای تنگ شهری را نمی توانستند تحمل کنند همچنین برای اینکه از حملات پشت سر خود ایمن باشند شهرهایی را که در مسیرشان قرار می گرفت یکسره ویران و زیر و رو می کردند - اصفهانیان و خزائلی، - - 60 :1381شکل. - 1 پس از اینکه چنگیز و فرزندانش فتوحات و جهانگیریشان به پایان رسید نوادگان چنگیز در مناطق تحت سلطه به فکر جهانداری و ادراه ی مناطق مفتوحه افتادند
شکل-1 شیوه ی زندگی ایلخانان در ابتدای حضور خود در ایران
در ایران نوادگان چنگیز حکومت ایلخانی را تأسیس کردند. این حکومت تازه، جزئی از امپراطوری گسترده ی مغولان بود و مرزهای آن از چین تا اروپا گسترش یافته بود. این حاکمان جدید در موضوعات دینی از خود شکیبایی نشان دادند و به ترتیب بر آئین شمنی، بودائی، مسیحی و اسلام اعم از اهل تسنن و تشیع بودند که همین پذیرش ادیان مختلف باعث شد فرهنگ ها و اعتقادات مختلف عنصری بسیار مهم در هنر دوره ی ایلخانی باشد
ایلخانان مغول از نظر مذهب به ترتیب زمانی مذاهب شمنی و بودائی، مسیحی، مسلمان سنی و شیعه بودند
در این دوره روابط ایران و اروپا بیشتر شد و تبادلات تجاری، اقتصادی، و فرهنگی نیز رو به گسترش نهاد - اقبال آشتیانی، . - 282 سفرا، تجار و سیاحان زیادی چون مارکوپولو در این زمان به ایران و آسیا سفر کردند و به توصیف شهرها، بناها و قصرهای شاهان ایلخانی در سفرنامه های خود پرداخته اند
در دوره ی ایلخانی دو گرایش عمده در شیوه ی اداره ی مملکت وجود داشت. یکی گرایش به کوچ روی و دیگری گرایش به حکومتی نیرومند در مرکز به همراه نظام اداری مربوط به آن در کل سرزمین - پاکزاد،. - 313 :1392 نبود دولتی متمرکز، وجود قوانین سخت گیرانه ی مغولی منجر بدان شده بود که بسیاری از مردم گرداگرد شهرهایی جمع شوند
