بخشی از مقاله
چکیده
نگاه تاریخی به تحولات ساختاری نظام خدمات کشاورزی در ایران حکایت از آن دارد که به ویژه طی نیم قرن اخیر، ساختار مزبور در تمامی زیرمجموعههای مربوطه از جمله در زیرنظام ترویج کشاورزی دستخوش تغییر و تحولات اساسی بوده است. در برهه زمانی حاضر نیز، شرایط زمینهای موجود و شوکهای پیرامونی از وضعیت بازارها گرفته تا اقلیم ناسازگار، همچنان فشارهایی را بر پیکره نظام ترویج کشاورزی تحمیل مینمایند که به نظر میرسد حرکت در مسیر توسعه نظام ترویج کثرت-گرا میتواند پاسخ انطباقی هوشمندانهای در این خصوص بهشمار آید. چرا که نظام ترویج دولتی با ساختار سلسلهمراتبیِ غیرمنعطف خود دیگر به تنهایی توان پاسخگویی به نیازهای متنوع گروههای مختلف ارباب رجوع را نخواهد داشت.
در همین رابطه، پژوهش حاضر که به شیوه مطالعه اسنادی انجام شده است، با تکیه بر مفروضات بنیادین نظام نوآوری کشاورزی - AIS - و نظام دانش و اطلاعات کشاورزی - AKIS - ، سعی در جانمایی ضرورت پایهریزی و توسعه یک نظام ترویج کشاورزی کثرتگرا در شرایط حال حاضر کشور دارد. یافتههای پژوهش حکایت از آن دارد که استقرار یک شبکه نهادی کثرتگرا به واسطه تجمیع ظرفیتهای کنشگران مختلف و تولید ارزش افزوده بالا، سطح پوشش خدمات ترویج کشاورزی را به لحاظ موضوعی و مکانی افزایش داده و در مقایسه با وضعیت نهادی موجود، میتواند گزینه به مراتب مناسبتری برای پاسخگویی به نیازهای در حال تحول جامعه ارباب رجوع به حساب آید. کاهش فشار مالی و کاری وارد بر دولت، تشویق رقابت میان کنشگران مختلف، ارتقای کیفیت خدمات، تقویت مشارکت بخش سوم، پیشبرد روحیه مردمسالاری و کمک به بهبود تعاملات حرفهای میان کنشگران مختلف فعال در نظام نوآوری کشاورزی، از دیگر دلایل ضرورت توسعه یک نظام ترویج کشاورزی کثرتگرا در کشور به شمار میروند.
واژههای کلیدی: تعدیل ساختاری، نظام ترویج کشاورزی، همافزایی شبکهای، کثرتگرایی
مقدمه
رشد روز افزون جمعیت و نیاز فزاینده به غذا و دیگر محصولات کشاورزی، هماکنون سیاستگذاران و متولیان این بخش را جهت زمینهسازی برای ارتقای کمی و کیفی تولیدات با رعایت استلزامات اجتماعی و محیط زیستی مربوطه به چالش کشیده است. به عقیده بسیاری از صاحبنظران، افزایش سطح بکارگیری منابع و ارتقای بهرهوری به واسطه کاربرد فناوریهای دانشبنیان، دو استراتژی اصلی در افزایش تولیدات کشاورزی محسوب میگردند. در این میان با توجه به محدودیت بهرهبرداران در دسترسی به نهادههای تولید، جهتگیری به سمت استراتژی دوم یعنی تلاش برای افزایش بهرهوری در اغلب زیستبومهای زراعی امری اجتنابناپذیر به نظر می-رسد.
از سوی دیگر گستره وسیع و تنوع فعالیتهای مبتنی بر فناوری در طول زنجیرههای تولید ارزش از فعالیتهای کشاورزی، تقاضای گروههای مختلف اربابرجوع برای انواع خدمات آموزشی و مشاورهای را افزایش داده و اهمیت توسعه نوآوریهای فناورانه در بخش کشاورزی را از مراحل پیش از مزرعه گرفته تا فرایندهای متنوع پس از برداشت نظیر بازاررسانی، دو چندان نموده است. این در حالی است که پیامدها و آثار مخرب بر جای مانده از کاربرد برخی فناوریهای برآمده از انقلاب سبز بر چهره بومسازگانهای زراعی و محیط زیست نیز دیگر اجازه بکارگیری بسیاری از شیوهها و فناوریهای متعارف کشاورزی را نمیدهند - رضوانفر و علیمیرزایی، . - 1393
در همین رابطه بسیاری از صاحبنظران حصول به توسعه کشاورزی را در گرو مواردی چون کاربرد فناوریهای جدید، بهبود کیفیت منابع انسانی و اعمال تغییرات نهادی مناسب برمیشمارند - زمانیپور، - 1387 و در شرایط زمینهای موجود که سرتاسر در حال تغییر و تحول است، تداوم توسعه نوآوریهای فناورانه را برای دستیابی به توسعه پایدار کشاورزی به ویژه در ابعاد اقتصادی اجتماعی ضرورتی اجتنابناپذیر به شمار میآروند . - Kilelu et al, 2013 - در این میان دستیابی، اشاعه و نظارت بر کاربرد نوآوریهای متناسب در بومسازگانهای زراعی و پایش پیامدهای مربوطه، یکی از وظایف حاکمیتی و کارکردهای مهم در فرایند خطیر مدیریت کلان بخش کشاورزی به شمار میرود که چگونگی آن و مناسبت سازوکارهای اجرایی مرتبط با آن، میبایست به دقت از طرف مدیران و سیاستگذاران توسعه کشاورزی مورد توجه قرار گیرد.
در همین رابطه نوشتار حاضر که به شیوه مطالعه اسنادی و بر اساس استدلال منطقی انجام شده است، سعی در جانمایی نظری ضرورت پایه-ریزی یک نظام ترویج کشاورزی کثرتگرا در شرایط حال حاضر بخش کشاورزی ایران دارد. مسأله اصلی پژوهش را میتوان در قالب یک سوال کلیدی این گونه طرح کرد که در شرایط کنونی، مزیتهای نسبی توسعه یک نظام ترویج کشاورزی کثرتگرا در مقایسه با نظام خدماتی موجود چیست و برای برونرفت نظام ترویج کشاورزی از بحران کنونی چه کمکهای احتمالی را میتواند به همراه آورد؟ در ادامه مقاله ابتدا در قالب چارچوب نظری، کلیاتی در باب اهمیت نوآوریهای فناورانه و کارکردهای ترویجی مورد انتظار از یک نظام ترویج نوآور خواهد آمد. سپس اهمیت توسعه نظام ترویج کثرتگرا در کمک به پیشبرد اهداف توسعه کشاورزی مورد بحث قرار گرفته و همراه با نتیجهگیری، در نهایت پیشنهاداتی در خصوص چگونگی عملیاتی کردن استقرار چنین نظامی به اختصار ارایه خواهد شد.
چارچوب نظری؛ نوآوری فناورانه،پیشران توسعه کشاورزی
دو نیروی مهم توسعه فناوری در بخش کشاورزی را جهت میدهد. اولین نیرو کشش تقاضاست. جایی که نیازهای بازار مصرف، تقاضا برای محصول جدید را ایجاد میکند. دیگری نیز فشار عرضه است که در آن، انگیزه توسعه فناوری از طرف دانشمندان و نوآوران خالق فناوریهای با ارزش اعمال میگردد. در حالی که بخش دولتی و بنگاههای خصوصی دو نقشآفرین عمده در نظام پژوهش و توسعه فناوری کشاورزی به شمار میروند - سوانسون و همکاران، - 1381، به نظر میرسد که طی سالهای اخیر به موازات افزایش سطح پیچیدگی و حساسیت اطلاعات فنی و مشاورهای، مشوقهای بیشتری برای کنشگران بخش غیر دولتی در جهت تولید، سادهسازی و تدارک اطلاعات و فناوریهای بهرهبردارپسند5 به وجود آمده است . - Samy et al. 2003 -
این در حالی است که ظرفیتها و قابلیتهای ارزشمند فناوریهای پیشرفته کشاورزی در کشورهای در حال توسعه - از جمله ایران - هنوز به طور کامل شکوفا نشده و عامه کشاورزان این مناطق به دلایل مختلفی نظیر پایین بودن سطح تحصیلات رسمی و عدم دسترسی به زیرساختهای مورد نیاز، در سازگاری با فناوریهای نوین مشکلات فراوانی دارند. از این رو میان آن چه که میتواند حاصل شود، با آن چه که در مزارع واقعی به دست میآید شکاف عمیقی به چشم میخورد . - Alene and Manyong, 2006 - برای مثال در بسیاری از نواحی کشور، فرایندهای مختلف کاشت، داشت، برداشت، انبارداری، تبدیل و فرآوری، توزیع و حتی مصرف اغلب محصولات کشاورزی در زیربخشهای گیاهی و دامی، هنوز به شیوههای کاملاً سنتی و غیر علمی انجام میگیرد و از این منظر، همه ساله هزینه فرصت بالایی به اقتصاد بخش کشاورزی و البته جامعه تولید کننده تحمیل میگردد.
به عقیده دیویس - 2008 - ، توسعه کشاورزی در یک نظام نوآوری پویا از تلاشهای مرتبط با ترکیب پیشرفتهای فناورانه در تولید، فرایندسازی و توزیع، همراه با دستآوردهای سازمانی در زمینه چگونگی تبادل دانش و اطلاعات در میان کنشگران مختلف این نظام، به موازات تغییرات سیاستی که بتواند مشوقها و نهادهای مطلوب و مورد نیاز برای پیشبرد چنین تغییراتی را فراهم کند ناشی میشود . - Hellin, 2012 - این همان چیزی است که بر اهمیت و اولویت سرمایهگذاری برای ارتقای عملکرد نظام خدماتی ترویج در جهت تسهیل و پیش راندن فرایند توسعه پایدار کشاورزی صحه میگذارد. از دیدگاه آکادمیک، ترویج کشاورزی علمی کاربردی است که با ماهیت میانرشتهای و یا حتی فرارشتهای، دستآوردهای علوم تجربی حاصل از مطالعه زیستبومهای زراعی را با یافتههای علوم انسانی و زمینههای محیط پیرامونی پیوند میزند و به کشاورزان کمک میکند که راهکارهای مناسبی را برای حل مسائل زندگی روزمره خویش ابداع و یا پیدا نمایند.
از این رو علم ترویج کشاورزی هم به لحاظ روششناسی و هم از منظر جهانبینی و فلسفه زیربنایی، در ذات خود علمی کثرتگرا به شمار میرود.گراول و تامبر - 1370 - ، مواردی نظیر افزایش سطح درآمد، ازدیاد بازده محصول، بهبود حاصلخیزی خاک، مدیریت مالی بهتر در امور منزل، نگهداری از مواد غذایی و روشهای بهتر بازاریابی را از جمله اهداف اقتصادی و مواردی چون بهبود وضع بهداشت، پرورش استعداد رهبری، بهبود وضع سکونتگاهها، ایجاد فرصتهای تفریح برای جوانان، ایجاد روح همکاری و عمران اجتماعی را از جمله اهداف اجتماعی فرهنگی ترویج برمیشمارد. این در حالی است که در دنیای کنونی، مفهومی گستردهتر و نقشهایی چندگانهتر از نظام خدماتی ترویج کشاورزی مورد انتظار است.
چنان که خدمات ترویج به طور فزایندهای به فعالیتهای یادگیری و ارتباطی در دیگر شاخههای حرفهای از امنیت غذایی، سلامت، رقابت، تنوعبخشی و تغذیه گرفته تا تدارک خدمات محیط زیستی، سازگاری با تغییر اقلیم و مرتبط کردن کشاورزان با بازارها نیز مربوط میگردد . - USAID, 2004; CGIAR, 2013; Singh & Swanson, 2005 - شکل - 1 - ، استراتژی نظام ترویج کشاورزی با تأکید بر کارکردهای نوآورانه را برای کمک به کشاورزان کوچک و زنانجوامعِ در حال توسعه به منظور تنوعبخشی به نظامهای زراعی و افزایش درآمد مزارعشان به تصویر کشیده است.
