بخشی از مقاله

چکیده

مشارکت کشاورزان که بزرگترین مصرف کننده آب در داخل کشور هستند در پروژه های مربوط به مدیریت منابع آب و آبخیزداری امری ضروری بوده، به طوری که هرگونه برنامه ریزی بدون در نظر گرفتن کشاورزان با شکست رو برو خواهد شد. هدف کلی این تحقیق بررسی عوامل موثر بر ترغیب کشاورزان به مشارکت در برنامه های مدیریت آب و آبخیزداری در شهرستان میاندوآب بود. ماهیت این پژوهش کمی بود که با بهره گیری از ابزار پرسشنامه انجام شده است. روایی پرسشنامه با بهره مندی از نظرات اعضای هیات علمی دانشگاه زنجان صورت گرفت و پایایی آن با استفاده از پایلوت تست و محاسبه ضریب کرونباخ آلفای - 0/88 - تأیید گردید.

جامعه آماری تحقیق را کشاورزان بخش مرکزی شهرستان میاندوآب تشکیل دادند که 134 نفر از آنها به روش نمونهگیری خوشه ای دومرحلهای با انتساب متناسب با حجم انتخاب شدند. نتایج نشان داد از بین عوامل تأثیرگذار بر مشارکت کشاورزان در مدیریت آب و آبخیزداری متغیرهای اشتغالزایی و ایجاد پروژههای درآمدزا در بخشهای غیر کشاورزی در اطراف حوزههای آبخیز، پرداخت غرامت به کسانی که در نتیجه اجرای طرحهای آبخیزداری ضرر دیدهاند و همچنین فراهم کردن امکانات زیربنایی - احداث جاده و ... - به ترتیب بیشترین تأثیر را در ترغیب کشاورزان به مشارکت در مدیریت آب و آبخیزداری داشتند.

مقدمه

آب یکی از منابع طبیعی اساسی است که برای مصارف گوناگون نظیر آبیاری، آشامیدن، شستشو و نظافت موردنیاز است - حسین پور و منهاج، 1393، . - Adams, 2014; Fielding et al, 2012 از بدو آغاز خلقت انسان آب، یک مؤلفه اساسی و اولیه برای توسعه اجتماعی، اقتصادی و پایداری فرهنگ و تمدن بوده است. بنا بر نظر کارشناسان، آب دیگر یک کالای فراوان و فاقد ارزش اقتصادی نیست، بلکه یک کالای بدون جایگزین و باارزش اقتصادی زیاد در همه زمینه های مصرف بوده است 

مسئله آب از بزرگترین چالشهای قرن حاضر است و میتواند سرمنشأ بسیاری از تحولات مثبت و منفی قرار گیرد. بااینکه بیش از دوسوم سطح کره زمین را آب پوشانده است ولی تنها حدود 8/2 درصد از آبهای موجود قابل شرب هستند به طوری که مسائل مربوط به بحران آب پس از مشکلات افزایش جمعیت بهعنوان دومین مسئله جهانی شناختهشده است 

بی شک آب و خاک از عوامل مهم در توسعه پایدار به حساب می آیند که به منظور بهره برداری هرچه بهتر در راستای شکوفایی کشاورزی در کشور بایستی تحت کنترل و مدیریت مناسب قرار بگیرند. مهار فرسایش خاک، تنظیم و کنترل جریان های سیلابی و رسوب گذاری، اصلاح پوشش گیاهی، جمع آوری آب و بسیاری از موارد دیگر، ضرورت توجه به آبخیزداری را بیش از پیش نمایان می سازند. عدم تمرکز و تمایل برنامه ریزان و سیاستگزاران در اغلب کشورهای جهان سومی به بخش آبخیزداری و مدیریت حوزه آبخیز، منجر به ایجاد پیامدهای زیانبار متعددی همچون سیر بحرانی فرسایش خاک، تولیدات اندک منابع طبیعی، ته نشست رسوبات در تأسیسات انتقال آب و سدها، روند تصاعدی سیلابهای اخیر، بروز خشکسالیها و کمبود آب و همچنین مهاجرت روستاییان به شهرها را برای این کشورها شده است به هر حال، آبخیزداری یکی از باصرفه ترین و ارزانترین شیوه های جلوگیری و کاهش روند تخریب منابع طبیعی در اکثر کشورهای دنیا به شمار می رود

اهمیت حوزههای آبخیز با توجه به این امر که بستر طبیعی حیات و فعالیتهای اجتماعی و انسانی است، قابل توجه است. از سویی، تنوع نیازها و افزایش بهرهبرداری از این عرصه ها در مقایسه با گذشته موجب شده که سالیانه صدها هزار هکتار از حوزه آبخیزها به بیابان تبدیل گردد. لذا حفظ وضعیت کنونی آبخیزها و جلوگیری از تخریب بیشتر، جز در پرتو مشارکت فعالانه و همه جانبه مردم امکان پذیر نخواهد بود

دریاچه ارومیه یکی بزرگترین حوزههای آبخیز، شورترین دریاچه دائمی ایران و یکی از بزرگترین دریاچه های فوق اشباع از نمک دنیا است که از این نظر با دریاچه بزرگ نمک آمریکا قابل مقایسه است. هر دو دریاچه در یک محیط قاره ای خشک، فوق اشباع از نمک، با عمق مشابه و حدود 1280 متر ارتفاع از سطح آب دریا و تیپ شورابه ای سدیم، کلر، سولفات میباشند. علاوه بر آن رسوبات هر دوی آنها غالبأ رسوبات درون حوزه ای و پلت آرتیما است و هر دو نوسانات تاریخی یکسانی در تراز آب دریاچه داشتهاند - لک و همکاران، . - 1390 دریاچه ارومیه توسط سازمان یونسکو بهعنوان یک میراث زیستمحیطی حفاظت شده به ثبت رسیده

در طی یکی دو دهه اخیر و تحت تأثیر شرایط آب و هوایی کلان در شمال غرب ایران، کاهش میزان نزولات آسمانی، مخاطرات زیست محیطی متعدد و حاد، نگرانی ها و توجهات اخیر نطام مدیریت در سطح کلان کشوری به امر ممانعت از نابودی دریاجه ارومیه بهعنوان یک میراث طبیعی ملی و بین المللی در داخل کشور و همچنین متأثر شدن مستقیم و غیر مستقیم جامعه انسانی بالغ بر 13 میلیون انسان فقظ در منطقه شمال غرب و غرب کشور و به دلیل اضمحلال دریاچه و نیز توجه جامعه جهانی بدان بهعنوان یک میراث زیست محیط، از جمله ضرورت های اساسی در پرداختن به این تحقیق بوده است

در حوزه آبخیز دریاچه ارومیه نیز، بسیاری از کشاورزان بعد از اجرای اصلاحات ارضی کاربری اراضی خود را از زراعت به باغ تغییر دادند. تغییر کاربری اراضی دیم در حوزه دریاچه ارومیه از سال 1374 و تغییر کاربری اراضی آبی به باغ در سال 1352 شروع شد - صدیقی و همکاران، . - 1393 بهطوریکه سطح زیر کشت کشاورزی در آذربایجان غربی در اواخر دهه 80 برغم کاهش منابع آبی و خشکسالی ها و کاهش آب های سطحی و سفره های زیرزمینی به بیشترین حد خود رسیده و 300 هزار هکتار سطح زیر کشت آبی جای خود را به 490 هزار هکتار کشت آبی داده است

در استان آذربایجان غربی 9 شهرستان در حوزه آبریز دریاچه ارومیه قرار دارند که شهرستان میاندوآب یکی از مهمترین آنها به شمار میرود. بر اساس آمار منتشره از سوی فرمانداری شهرستان میاندوآب در سال 1393، جمع کل اراضی کشاورزی شهرستان میاندوآب در پیرامون حوزه آبخیز دریاچه ارومیه 93 هزار هکتار میباشد که از این مقدار 30 هزار هکتار بصورت دیم و 52 هزار هکتار بصورت آبی کشت میشود و 11 هزار هکتار به صورت باغ و قلمستان میباشد

موضوع دریاچه ارومیه در منطقه و هم چنین در این شهرستان یک موضوع احساسی نیست، اگرچه عواطف و احساسات بسیاری از مردم ومسئولان را برانگیخته، اما باید به این نکته اذعان داشت که معضل دریاچه ارومیه یک بحران فرا منطقهای و ملی بوده که در صورت خشک شدن، تبعات منفی زیادی را در ابعاد مختلف بر ساکنین منطقه عارض خواهد کرد. لذا ضروری است در راستای این مهم مشارکت کشاورزان مورد توجه قرار گیرد.

اجرای فعالیتهای حفاظت آبوخاک و آبخیزداری، با در نظر گرفتن زیانهای اقتصادی و اجتماعی ناشی از فرسایش خاک و وقوع سیلابها به دلیل تخریب آبخیزها، ضروری و اجتناب ناپذیر مینمایدولی علم آبخیزداری بهتنهایی قادر به جبران خسارات ناشی از فرسایش خاک نیست و این مهم نیازمند مشارکت ساکنان حوزههای آبخیز است که زندگی آنها بهطور کامل وابسته به وجود منابع پایدار و سالم است بهطوریکه با توجه به مطالعات صورت گرفته در این زمینه میتوان گفت مشارکت نکردن روستاییان در حفاظت، نگهداری و اجرای طرحهای آبخیزداری جز اینکه هزینههای زیادی را صرف اجرای این طرحها میکند، نتیجه دیگری ندارد

هرناندز ضمن تأکید بر اهمیت موضوع برای مدیریت اثربخش حوزههای آبخیز، به یک ترکیب مناسب از مشارکت مردمی، اعتبارات مالی، نیروی انسانی، اطلاعات دادهای و منابع سازمانی نیاز است - Hernandez, . - 2000 امروزه صاحبنظران مشارکت مردمی را در طی فرایند توسعه معادل با خود توسعه بیان کردهاند و یا وسیله و هدف توسعه بهحساب میآورند

اعتقاد بر این است که با سهیم کردن مردم محلی در فرایند مدیریت آبخیزداری، میتوان در جهت بهبود مهارتهای فنی و تحلیلی بهرهبرداران گام برداشت که این امر تقویت سرمایه اجتماعی و انسجام اجتماعی را به دنبال خواهد داشت 

مشارکت جامعه سبب کاهش هزینهها و جمعآوری اطلاعات، تعیین راهکارها، توافق، تدوین قوانین، هماهنگی اعضای جامعه، نظارت و اعمال بهتر قوانین میشود 

با بررسی تحقیقات صورت گرفته در این زمینه میتوان گفت که موفقیت هر طرح علاوه بر مسائل فنی و اجرایی، به مسائل اجتماعی-فرهنگی نیز بستگی دارد و بهویژه در طرحهای آبخیزداری، مشارکت فعالانه مردم بسیار تأثیرگذار است. مسئولان و کارشناسان - حوزه آبخیز دریاچه ارومیه: شهرستان میاندوآب - و نیز روستاییان این حوزه در گفتوگوهای حضوری وضعیت موجود را مطلوب ارزیابی نمیکردند و آن را نیازمند بررسی علمی میدانستند.

ازآنجاکه هیچ بررسیای در این حوزه صورت نگرفته بود و با توجه به این واقعیت که مشارکت و عوامل مرتبط با آن به وضعیت اقلیمی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نوع طرح یا فعالیت مربوطه وابستگی زیادی دارد و نمیتوان نتایج یک مطالعه را به بقیه موارد تعمیم داد، تحقیق حاضر با هدف کلی عوامل مؤثر بر ترغیب کشاورزان به مشارکت در برنامههای مدیریت آب و آبخیزداری در سال 1394 صورت گرفت. پژوهشهای متعددی در ارتباط با موضوع مشارکت کشاورزان در مدیریت منابع آب و آبخیزداری صورت گرفته است که در ادامه به بعضی از آنها پرداختهشده است.

بررسی عوامل مؤثر بر نگرش بهرهبرداران نسبت به فعالیت آبخیزداری که در حوزه آبخیز کلستان استان فارس انجام شد نشان داد که افزایش بازدهی زراعی، کاهش خسارت سیل به راهها، افزایش آبدهی چشمهها و افزایش درآمد کشاورزان بر نگرش کشاورزان نسبت به فعالیتهای آبخیزداری اثر مثبت و معنیداری دارند - راعی و همکاران، . - 1393

نتایج بررسی عوامل تأثیرگذار بر مشارکت روستاییان در طرحهای آبخیزداری حوزه آبخیز خمارک نشان داد که در مجموع میزان مشارکت پاسخگویان مورد مطالعه در مراحل مختلف تدوین و طراحی، اجرا و ارزشیابی طرحهای آبخیزداری در سطح خیلی کم و کم قرار دارد. همچنین بر اساس نتایج حاصله، مهمترین موانع مشارکت روستاییان در طرحهای آبخیزداری در منطقه مورد مطالعه، پایین بودن سطح آگاهی روستاییان از طرحهای آبخیزداری، فقدان نظام اطلاعرسانی مناسب بهمنظور آگاهیرسانی به افراد محلی در خصوص فعالیتهای آبخیزداری و عدم بهرهمندی کافی از تسهیلات اعتباری و حمایتهای دولتی، بودند.

نتایج به دست آمده از تحلیل رگرسیون نشان داد که چهار متغیر میزان آشنایی افراد با طرحهای آبخیزداری، نگرش افراد نسبت به طرحهای آبخیزداری، سطح تحصیلات افراد و سابقه فعالیت کشاورزی، در حدود 63 درصد از تغییرات متغیر وابسته میزان مشارکت در طرحهای آبخیزداری را تبیین میکنند

در تحقیق دیگری که به بررسی نقش عوامل فردی و اجتماعی بر روی شاخص سطح مشارکت بهرهبرداران در طرحهای حفاظت از آبوخاک در منطقه اوارد شهرستان بهشهر پرداخته است نتایج نشان داد رابطه میان تعداد افراد تحت تکفل، سطح تحصیلات و سطح منزلت اجتماعی با متغیر شاخص سطح مشارکت در عملیات حفاظت از آبوخاک به خصوص بندهای رسوبگیر و تراسبندی معنیدار نیست.

همچنین یافتهها نشان میدهند بین متغیرهای سن، سطح نگرش نسبت به مشارکت، آیندهنگری، سطح اعتماد به افراد مختلف، مشارکت در نهادهای اجتماعی و تمایل برای انجام کارهای جمعی با متغیر شاخص سطح مشارکت در عملیات حفاظت از آبوخاک، رابطه مثبت و معنیداری وجود دارد. در نتیجه به منظور حفاظت از خاک در طرحهای اصلاحی در حوزههای آبخیز، همواره باید به بررسی عوامل فردی و اجتماعی و روانی تأثیرگذار بر روی این مقوله پرداخته شود تا با استفاده از پتانسیلهای مشارکتی ساکنین حوزه آبخیز که همواره ضامن افزایش کارایی طرحهاست، باعث جلوگیری از سیل و تشدید فرسایش خاک در اراضی شود

دئویانی در تحقیقی که در زمینه عوامل مؤثر بر موفقیت عملیات آبخیزداری در منطقه ماهارا شترا در هند بود نشان داد که چند عامل در موفقیت عملیات آبخیزداری منطقه سهم بیشتری دارند که عبارتاند از: استفاده از شیوههای ساده و مناسب در ساخت سازهها، حمایت طرح از سوی دولت و انجمنهای خصوصی، مشارکت مردم در تمامی مراحل اجرای طرح و ارتقای فرهنگ آبخیزداری و منابع طبیعی در آبخیزنشینان از مهمترین عوامل به شمار میروند 

همچنین در تحقیق دیگر نشان داده شد که بین عوامل رضایت از برنامههای قبلی، میزان آگاهی از برنامهها، درآمد، نگرش مثبت به برنامهها و مشارکت بهرهبرداران از طرحهای آبخیزداری رابطه معنیداری وجود دارد 

همچنین در تحقیقی دیگر که بررسی مشارکت افراد محلی در حفاظت از منابع آب حوزه آبخیز رودخانه چین بو نتایج نشان داد مشارکت دادن افراد محلی در مراحل مختلف تصمیمگیری، برگزاری دورههای آموزشی بهمنظور بهبود سطح آگاهی افراد درباره فعالیتهای آبخیزداری و تقویت همکاری بین سازمانهای دولتی و غیردولتی با افراد محلی در حفاظت از حوزه آبخیز نقش به مهمی دارند

در متن اصلی مقاله به هم ریختگی وجود ندارد. برای مطالعه بیشتر مقاله آن را خریداری کنید