بخشی از مقاله
چکیده
امروزه توجه صرف به جنبه کمی طراحی فضا و نگاه تک بعدی به آن، سبب کاهش کیفیت اغلب فضاهای سکونتی شده است، به طوری که برخی از فضاهای سکونتی از فضای شخصی ناکافی برخوردارند و مورد استفاده افراد خاص قرار می گیرد. برمبنای مطالعات روانشناسی محیط، عوامل محیط کالبدی می تواند از طریق تأثیر گذاشتن بر الگوهای جاری رفتار، ابزار مناسب را جهت ایجاد فضای شخصی کافی در فضا فراهم نمایند. لذا طراحان می توانند با پیش بینی و طراحی فعالیتهای مختلف و دخیل نمودن ملاحظات کالبدی خاص، زمینه ارتقاء کیفیت فضاهای سکونتی وایجاد فضای شخصی کافی در آنها را فراهم نماید.
بر این مبنا، هدف از این پژوهش، دستیابی به راهبردهای پایه مبتنی بر فضای شخصی در طراحی فضاهای سکونتی با در نظر داشتن رفع نیازهای ساکنین و ارتباط آن با طراحی کالبدی محیط فیزیکی در این فضاها که بر کیفیت زیست افراد و ویژگیهای رفتاری آنها تأثیر بسزایی دارد است و به روش توصیفی وتحلیلی با استفاده از منابع مکتوب درباره مبانی نظری مفهوم فضای شخصی در روانشناسی محیط انجام شده است
برای دستیابی یه این هدف، علاوه بر بررسی نتایج تحقیقات به عمل آمده توسط روانشناسان محیطی، به شناسایی مهمترین عوامل و فاکتورهای فضای شخصی پرداخته، و متغیرهای تاثیر گذار بر فضای شخصی طبقه بندی و بررسی شده است ودر انتها اینگونه نتیجه گیری می شودکه برای طراحی در محیطی همچون فضاهای سکونتی، محیط هایی انعطاف پذیر طراحی شوند که بتوانند پاسخگوی تمایلات قابل تغییر افراد در جهت تماس با دیگران و یا جدایی از دیگران باشد.محیط هایی که فقط بر روی روابط متقابل بسیار اندک و یا فقط بر روابط متقابل بیش از اندازه تکیه دارند، پویایی نداشته و در مقابل نیازهای متغییر "خلوت" انعطاف ندارند.
.1مقدمه
خانه به عنوان خصوصی ترین فضای زیست انسان و همچنین اولین مکانی که کودک در آن رشد می یابد، میتواند تأثیر زیادی برفرایندهای کنترل و نظارت بر فضای شخصی بگذارد. بدین ترتیب آگاهی از درک انسانها از خانه شخصی خود می تواند ما در فهم بیشتر فضای شخصی یاری کند از حدود صد سال پیش، روان شناسان بحثی در تعریف محیط و فضا طرح کردهاند که هدف از آن نشان دادن این است که فضا و ماهیت آن، در ضمن آنکه یک جنبه تفکیک نا پذیر فیزیکی دارد، به فرایندهای روان شناختی و فرهنگی مربوط است
یکی از باورهای مردم ایران ارزش نهادن به زندگی شخصی و حرمت آن وعزت نفس ایرانیان بوده که این امر بگونهای منجر به ساختار درونگرای معماری ایران می شود. فضای مسکونی با نیاز انسان های اولیه جهت حفظ شدن ازعوارض محیطی، با اسکان در غارها و اجتماع گروهی در آن رخ نمود و بعدها در طول زمان و تحولات تاریخی، هرکجا انسان وجود داشته به هر تقدیر به خلق این فضا اقدام نموده است.
گاهی این فضا به منظور استفاده گروهی از انسان ها شکل یافته و در بسیاری موارد و به دلایل پیچیده ی ترکیب طبقات اجتماع، بافت اقتصادی، سیاسی و کار و ... به صورت خانه های مسکونی جهت یک خانواده به وجودآمده است. فضای شهر عرصه ظهور فعالیت - کار - ، اوقات فراغت، سکونت و ارتباط مردمی است که تداوم حیاط آن را تضمینی می نماید. به عبارت دیگرشهر زنده به این بافت هاست. امروزه فضای مسکونی ما تعریف ویژه ای را درشهر داراست وبر مبنای آن طراحی از این دست به فعل درآمده و شکل می گیرد.
از حدود صد سال پیش روانشناسان بحثی در تعریف محیط و فضا طرح کرده اند که هدف از بیان آن این است که فضا و ماهیت آن، در ضمن آنکه یک جنبه تفکیک ناپذیر فیزیکی دارد به فرایند های روان شناختی و فرهنگی نیز مربوط است. یکی از این فرایند ها ادراک فضای شخصی است. نخستین بار در دهه 1950 نظریه فضای شخصی مطرح، و مباحثی در خصوص روابط متقابل فضایی بین اشخاص آغاز شد و تاکنون ادامه یافت. برای طراحی عناصر تثبیت شده محیط و طراحی فضاهای نشستن، باید ویژگی های فضای شخصی را درک کرد
این مطلب در مکان هایی چون آسانسور، فضاهای ورودی سالن های اجتماعات، قطارهای زیرزمینی و پیشخوان ساندویچ فروشی ها امکان وقوع دارد. در این مورد ورود به فضای شخصی افراد در حد قابل قبول است
از سوی دیگر سازو کارهایی از رفتار به حفظ خلوت نیاز دارند. وقتی از تماس رودر رو و گفت و گو خودداری شود، افراد احتیاط می کنند. بسیاری از افراد در این موقعیت ها احساس ناراحتی می کنند
در پی رشد جامعه مدنی و افزایش جمعیت در ایران، سیاست انبوه سازی مسکن بدون نتایج روان شناختی آن در آینده پیش گرفته شد که ممکن است مردم را که اکنون تنها به ارضاء نیازهای اولیه خویش، به لحاظ مشکلات اقتصادی، می اندیشند و دیگر نیازهای انسانی را در حال حاضر از نظر دور می دارند در آینده دچار بی علاقگی به سکونتگاه خویش و لذا بیهویتی مکانی سازد. برای اجتناب از این رویداد تاسف بار راهی جز انجام پژوهش های نظام وار و تجربی روان شناختی از مردم در ارتباط با محیط روزمره زندگیشان نیست
متاسفانه پژوهش وتحقیقاتی که در دوره معاصر داخل کشور در زمینه فضای شخصی و خلوت صورت گرفته بیشتر جنبه تئوری داشته و کمتر شاهد طراحی مدل هایی با رویکرد ذکر شده هستیم. به عنوان مثال دکتر محمد نقی زاده در مقاله ای تحت عنوان " ویژگی های کیفی مسکن"مطالب مرتبطی را ارئه داده است. اصولا در ساماندهی اندام های گوناگون ساختمان و بویژه خانه های سنتی، باورهای مردم، کارساز بوده است.
در این رابطه پژوهش درباره نکاتی چون قلمرو فضایی، عرصه های خصوصی، فضای شخصی، خلوت و روابط میانآنها می تواند تاٌثیر بسزایی در ارتقاء کیفیت محیط داشته باشد. بنابراین برای بررسی و ارزیابی فضای شخصی نیاز به معیارها و شاخص های خاص هر فضا است. در این پژوهش کوشیده شده است بر اساس نظریه پژوهشگران مختلف به تعیین شاخصهای فضای شخصی در فضاهای سکونتی در ایران بپردازد.
.2هدف و روش تحقیق
هدف از پژوهش حاضر، دستیابی به راهبردهای پایه مبتنی بر تعریف فضای شخصی در طراحی فضاهای سکونتی با در نظر داشتن رفع نیازهای ساکنین و ارتباط آن با طراحی کالبدی محیط فیزیکی در این فضاها که بر کیفیت زیست افراد و ویژگیهای رفتاری آنها تأثیر بسزایی دارد است. روش پژوهش توصیفی و تحلیلی و به صورت مطالعه اسنادی-کتابخانه ای است. تجزیه و تحلیل اطلاعات از طریق تجزیه وتحلیل منطقی و استدلالی و همچنین از طریق رویکرد تفسیرگرایانه است.
.3 معیارهایی فضای شخصی از دیدگاه نظریه پردازان
مفهوم فضای شخصی ریشه در کارکردشناسان دارد که سال ها درباره زندگی و عادات طبیعی حیوانات مطالعه کرده اند به طور کلی میتوان گفت فضای شخصی در همه جا وجود دارد و در عرصه تأثیر و تأثرات اجتماعی بسیار با اهمیت است.
همچنین باید به طبیعت پویای فضای شخصی، نقش ارزیابی شناختی، هدایت، پرهیز از تعارض به آن که یک مبنای مهم رفتاری در طراحی انسانی بناهاست توجه شود. بنابراین در یک جمع بندی کلی به نظر می رسد طراحان تنوع بیشتری از چیدمان های قابل انعطاف ارائه دهند تا افراد بتوانند فضای اجتماعی و شخصی راحتی برای ارتباط متقابل داشته باشند
مفهوم فضای شخصی ارتباط نزدیک با مطالعه هال بر روی فاصله های تعامل دارد. فضای شخصی به عنوان محیط اطراف بدن شخص تعریف شده است که ورودافرادبه آن بدون مشکل نیست.این فضایک مکان جغرافیائی معین نیست، همراه شخص حرکت می کندوبسته به موقعیت بزرگ وکوچک میشود. اغلب به صورت حبابی ازفضا توصیف شده است که افرادرادربرمیگیرد.این حباب متقارن نیست وبیشترین فضارادرقسمت جلوی شخص دارد
تعریف فضای شخصی با فضای شخصی شده متفاوت است، اگر چه ممکن است این دو واژه به جای یکدیگر استفاده شوند. فضای شخصی به فاصلهای گفته می شود که حیوانات هم گونه، بجز درمواردی که تماس های خصوصی بین آنها جریان دارد بین خود رعایت می کنند
فضای شخصی شده به محدوده ای از محیط طبیعی یا مصنوع که به عنوان قلمرو تعیین شده باشد گفته می شود. شخصی سازی به نشانه گذاری، یا یکپارچگی و همسانی اشیای یک مکان موجب احساس مالکیت بر آن مکان است گفته می شود
سامر - - 1969 مفهوم فضای شخصی را محدوده ای غیر قابل رویت در اطراف فرد که مزاحمتی به آن راه ندارد تعریف کرد، فضای شخصی نه الزاما شکل حجمی دارد، نه به طور مساوی درتمام جهات گسترش می یابد، بلکه شبیه صدف حلزونی، حبابی از صابون، تشعشی نورانی و با یک چادر اکسیژن است. اگر شخصی وراد این فضا شود فرد احساس مزاحمت میکند و عدم رضایت خود را نشان می دهد
فضای شخصی را چنین تعریف می کند: فضای پیرامون فرد که ورود دیگری به آن باعث می شود که فرد احساس کند به حریم او تجاوز شده است و این عمل به ابراز ناراحتی و گاه کنار کشیدن او منجر می شود
