بخشی از مقاله
چکیده :
پهنه وسیعی از سرزمین ایران در آب و هوای گرم و خشک کویر واقع گردیدهبا استوجود. اینکه ایجاد شرایط اولیه اسکان در این ناحیه بسیار دشوار است سکونتگاههای متعددی با ساختارهای ویژه در طول تاریخ در این مناطق شکل گرفته و به حیاط خود ادامه داده اند.لدا در این نوشتار که روش تحقیق یآن- تحلیلیتوصیفو مبتنی بر مطالعات مکتوبو کتابخانه ای ، پژوهش های روستایی و مشاهدات میدانی است ؛ سعی بر آن است تا عوامل موثر بر کالبد سکونتگاههای روستاهای واقع در بوم های بیابانی در سطح کلان از نظر استقرار ، ریخت شناسی و چگونگی سازمان فضایی و همچنین سطح خرد که شامل بررسی فرم بنا ، سقفها و مصالح ..... در انطباق با شرایط محیطی مورد شناسایی.. قرار گیرد
واژگان کلیدی: سکونتگاههای روستایی کویر،کالبد ، سطح کلان ، سطح خرد
- مقدمه :
طبیعت عرصه ظهور و بستر تجلی حقایق و قوانین نظام آفرینش است .از این رو ، دلایل تداوم حیات و آسایش انسان بر زمین مشروط به شناخت ویژگیهای فیریکی طبیعت و برقراری تعادل میان فعالیت های انسانی و ارکان نظام زیست محیطی در سطوح مختلف است.نیاکان ما که ارتباط بیشتری با طبیعت داشتند و عشایر و روستاییان که عمر خود را در طبیعت و دور از محیط تصنعی می گذرانند ، این نشانه ها را بهتر درک گرده و فعالیت ها ی خود را در جهت هماهنگی با محیط طبیعی شکل داده و بسیاری از اصول آن را در ساخت سکونتگاهها به کار گرفته اند. در فرهنگ و سنت های روستایی ، مصادیق فراوانی از هماهنگی با طبیعت و استفاده صحیح و آگاهانه از منابع طبیعی - انرژی ، آب ، زمین - وجود دارد که بازتاب آن را می توان در همزیستی با محیط ، شیوه های بومی معماری و ساخت در پهنه های مختلف ایران مشاهده نمود ..انسان به دو صورت تحت تاثیر طبیعت قرار می گیرد.
- تاثیر مادی ، به گونه ای که انسان نمی تواند همه شرایط طبیعت را تحمل کند و ناگزیر به ایجاد محیز مصنوع یا مهاجرت به محیطی متفاوت است.
- تاثیر نظری ، بینش ها و تفکرات انسان درباره جایگاه طبیعت و نسبت آن با انسان و به بیان دیگر جهان بینی اورا متاثر کرده است ، طوری که گاه بالاتر از انسان و گاه پایین تر از او تعریف می شود .
عوامل فوق سبب شکل گیری محیط هایی متفاوت توسط انسان در طبیعت شده است . هر اقلیم و شرایط جغرافیایی ، توصیه های عملی خاصی را برای مواجهه با محیط مصنوع پیشنهاد می کند و همین عامل معیاری هویت بخش در معماری]ٌ[بوده است.
ٍ - روش شناسی تحقیق :
انتخاب روش تحقیق مناسب و تداوم آن در تمامی فرآیند و مسیر پژوهش از اصول یک تحقیق علمی است. در این پژوهش، اطلاعات جمع آوری شده از مطالعه منابع کتابخانهای و اسناد و مدارک و با استفاده از روش توصیفی، تحلیلی و مشاهدات میدانی، به بررسی اطلاعات جمع آوری شده پرداخته و در نهایت به نتیجه گیری نایل آمدیم.
َ -روستا و روستا نشینی
بررسی سوابق تاریخی آثار و قرائن سکونتگاههای باقی مانده در دشت ها و دامنه کوه ها از دوره ماقبل تاریخ نشان می دهد که اولین ساکنان نجد ایران در غارها سکونت داشته اند]ٍ.[اولین نشانه های تمدن در ایران به ّحدودهزار سال پیش از میلاد می رسد ، که انسان های ساکن در کوه ها و غارها کم کم به سمت دشت های حاصلخیز نزدیک شده اند. - گریشمنٌَُّ، - آثار و بقایای به جای مانده در این محوطه ها نشان دهنده زندگی مبتنی بر کشاورزی ، دامداری و شکار است که می توان از آن به عنوان اولین روستاها ی ایران یاد کرد. انقلاب کشاورزی و پرورش دام با تحولی که در شیوه زندگی پدید آورد ؛ تغییرات بنیادی در فعالیت ها و رفتارهای انسان به دنبال آورد .
زندگی کشاورزی نیازمند حضور در محل و زندگی مبتنی بر پرورش دام ، نیازمند جستجوی مراتع بود و این مستلزم شکل گیری اجتماعات انسانی بود .اما هنوز فاصله زیادی میان این فضاها تا شکل گیری" خانه و مسکن" وجود داشت .پیدایش مس و آهن و برنز و امکانات این مواد برای تهیه ابزار ، تسلط بشر بر محیط را افزایش داد و به دنبال آن به خدمت گرفتن فنون جدید شیوه های معیشت نیز بهبود یافت و اندیشه فراهم آوردن مکانی ثابت شکل گرفت که به توسعه کیفیت سکونت و معیشت منجر شد. نیاز به داشتن حریمی برای حفظ حیات و هویت اجتماعی ، عواملی بودند که باعث شد تا فضا ، نقشی فراتر از سرپناه. پیدا کند
ُ - روستا
واژه روستا در فرهنگ های فارسی به ده و قریه اطلاق شده است . ده واژه ای است پارسی که از دهیو به معنی سرزمین و کشور گرفته شده است .در دایره المعارف دهخدا روستا از رستن و روئیدن معنا شده است.روستا از صور استقرار اجتماعات انسانی واز واحدهای طبیعی و جغرافیایی ، با مجموعه ای از فعالیت های زیستی است که با سکونت و مسکن ارتباطی مستقیم دارد و قادر است همه یا بیشتر مایحتاج سالانه خود را از درون خود تهیه کند.فعالیت های زیستی - معیشتی در روستاها ، که عمدتا وابسته به زمین و کشاورزی است بسیار ارتباط نزدیکی با یکدیگر دارند ، تا حدی که تاثیر کالبدی آن ها را نه فقط در بافت روستاها ، بلکه در واحدهای مسکونی نیز می توان دید.بر خلاف شهرها ، خانواده ها در روستاها دارای ارزش ها و پیوندهای مشترک-فرهنگیاجتماعیهستند بطوریکه مشارکت ، همیاری و روابط همسایگی به نحو بارزی بر رفتار آنان حاکم است.توزیع فضایی روستاهای ایران بر اساس وضعیتجغرافیایی ، اقلیمی و منابع آب و بودهخاکاست.
ِ - تحولات کالبدی- فضایی محیط های روستایی
روستانشینان به عنوان یکی از اولین ساکنان زندگی بشری ، همواره ودر طی زمان از نقش مهمی در فرآیندهای تاریخی - تمدنی هر سرزمینی برخوردار بوده اند به گونه ای که روستاها به عنوان کهن ترین شکل سکونتگاههای انسانی بنابر ماهیت خویش و متناسب با ساختارهای اجتماعی ، اقتصادی ، فرهنگی و بویژه محیط جغرافیایی که در آن واقع شده اند ، دارای سازماندهی درونی و کالبدی خاص در زمینه نوع سکونت و شیوه های متفاوت در نوع معیشت و زندگی می باشند. بنابراین بستر طبیعی یک سکونتگاه و تغییرات ایجاد شده در آن مانند ساختمان ها ، خیابان ها ، تسهیلات و تاسیسات عمده مورد نیاز ساکنان آن برحسب ضرورتهای زمانی به عنوان عناصر کالبدی اشغال کننده آن فضا محسوب]َمی[ شود..
از این رو ، این مجموعه مکانی - فضایی تحت عنوان یک نظام به هم پیوسته ، متشکل از اجزاء و عناصر مرتبط با یکدیگر که از کنش متقابل نیروها و عوامل محیطی شکل گرفته است ، دارای ساختار و کارکردهای معینی می باشد که در گذر زمان ، دچار تغییرات و دگرگونی های اساسی در بافت و کالبد فضایی خود شده اند به طوریکه در نیم قرن اخیر با پیچیده شدن روابط انسانی و بالطبع سکونتگاهی دستخوش عمیقترین زیر وروشدگی ها ، در هم ریختها ، و دگرگونیها در ابعاد فرهنگی ، اجتماعی ، اقتصادی و کالبدی خود شدند]ُ.. [
ّ - عوامل موثر بر شکل پذیری سکونتگاههای روستایی
کالبد روستا به عنوان معلول متاثر از علت هایی می باشد. پراکندگی و نحوه شکل پذیری سکونتگاههای روستایی در نقاط مختلف متفاوت است . یکی از مباحث مهم در روستاشناسی بررسی دلایل و علت های گوناگونی می باشد.عوامل - تاثیرات - را می توان به عوامل طبیعی ، مصنوعی یا طبیعی و انسانی تقسیم بندی کرد و بررسی طبیعت و انسان دو عامل مهم بر شکل پذیری سکونتگاههای روستایی محسوب می شوند.
ّ-ٌ- محیط ا نسا نی
یکی از عوامل مرتبط در شکل گیری سکونتگاههای روستایی ، عوامل انسانی می باشد که دو بخش اجتماع و فرهنگ هم در آن می گنجد . ما ممکن است دو نوع اقلیم را در دو نقطه از جهان تا حدی شبیه به هم بدانیم ولی در نوع سکونتگاه با هم تفاوت داشته باشد، که برخی از این تفاوت ها ناشی از عوامل انسانی می باشد.
محیط طبیعی
محیط طبیعی اثرگذارترین عامل در بافت روستا می باشد و اقلیم از عوامل اصلی آن می باشد . به طور کلی عوامل موثر در بافت و کالبد روستاییان در بخش عوامل طبیعی را می توان به سه قسمت تقسیم کرد ولی دو عامل آخر تحت تاثیر عامل اول می باشد و با آن در ارتباط فراوان دارد.
- اقلیم ٍ - آب
- پوشش خاک
تاثیر عوامل جغرافیایی بر فضای کالبدی روستاها
ناهمواری های جغرافیایی و شرایط اقلیمی در مکان یابی ، استقرار ، سیما و بافت سکونتگاهها تاثیری تعیین کننده دارد. سستی یا سختی زمین ، شیبدار یا مسطح بودن بستر روستا وجود رود یا مسیل ، قرارگیری روستا در مجاورت یا داخل جنگل و مراتع از عوامل طبیعی تاثیر گذار بر استقرار ، شکل بافت ، مسکن و حدود گسترش و توسعه فیزیکی روستاهاست]ِ.[نحوه تراکم ، توزیع روستاها در ایران تحت تاثیر شدید شرایط اقلیمی و جغرافیایی به وجود آمده است.
بررسی عناصر اقلیمی در اقلیم گرم و خشک و تاثیرات آن بر کلبد روستاها
اقلیم از عوامل مهم جغرافیایی است که بر طرح ، شکل و نوع مصالح مورد استفاده در ابنیه روستایی و ساخت مسکن تاثیر تعیین کننده ای دارد. سرپناه ، فضایی کالبدی است که انسان برای حفاظت خود در برابر شرایط آب و هوایی و اقلیمی به ساخت آن روی می آورد. به همین دلیل ، شرایط اقلیمی نقش تعیین کننده ای در شکل کلی آن دارد.پیوند روستا با طبیعت سبب شده چشم چشم اندازهای طبیعی نقش تعیین کننده ای بر سیمای کلی روستا داشته باشد.
