بخشی از مقاله
چکیده
قافیه اساس زیبایی و آراستگی کلام موزون و عرصه هنر نمایی و فضل فروشی سخن شناسان است.برخی صاحب نظران از جمله شمس قیس رازی و خواجه نصیرالدین طوسی در آثار خویش به قواعد قافیه اشاره کرده اند.بسیاری از سخنوران فراتر از حدود تعریف شده رفته وهنر خویش را با ابتکاراتی در انتخاب قافیه به نمایش گذاشته اند.عیوب قافیه تنهادراشعارشاعران گمنام دیده نمی شودبلکه،دردیوان بسیاری از شاعران نامداروبرجسته نیز به تکرار یافت می شود.
زیر پا گذاشتن قواعد قافیه به معنی ناتوانی وعجز این بزرگان در آوردن قوافی بی عیب نیست بلکه،نوعی بی توجهی آشکار به ظاهر کلام و به خدمت گرفتن آن در راستای انتقال مفاهیم ارزشمندتراست. مولانا با نادیده گرفتن بسیاری از قواعد ،بالاترین جایگاه را در میان سنت شکنان به خود اختصاص داده است.طرح عیوب قافیه در غزلیات شمس،اعتبار ولطف سخن مولانا را به چالش نمی کشد بلکه، تنها پژوهشی است که علاقمندان به ظرائف فن قافیه را خشنود می سازد.
مقدمه
با توجه به جایگاه قافیه در شعر کلاسیک،انتخاب آن همواره از اهمیت ویژه ای بر خوردار بوده است.کلمات انتخابی شاعر برای قافیه باید ضمن هماهنگی با ساختار شعر،بر زیبایی آن نیز بیفزاید ،چرا که وزن وقافیه در کنار هم لطف شعر را کمال می بخشند.
تأمل در قافیه تا حد زیادی روشنگر حال وهوای شاعر و میزان توانمندی وی در پردازش کلام است.ردیف و قافیه در غزلیات مولانا جای بحث بسیار دارد.اگرچه وی بسیاری از قواعد را نادیده می گیرد ولی آنچنان خلاقیت وذوقی از خود نشان می دهد که اندیشه بازنگری قوانین را در ذهن خواننده ،قوت می بخشد.بااین که خود گفته:"قافیه وتفعله راگو همه سیلاب ببر"ونیز گفته است:"قافیه اندیشم و دلدار من/گویدم مندیش جز دیدارمن"،اورا باید شاعری به حساب آوریم که بیش از تمام شاعران جهان از موسیقی قافیه و ردیف واهمیت آن خبر داشته است و جای جای موسیقی کناری را در خدمت روح پوینده وجان موّاج خویش در آورده است."
مولانا با وجود اشراف بر فنون شاعری ، هرگز تسلیم قوانین و حدود دست وپا گیر آن نمی گردد و هنگامی که کلام را از صافی دل وجان عبور می دهد ،شعر ناب متولد می شود.
پیشینه پژوهش
درمورد موسیقی شعر و هماهنگی محتوا و حدود قافیه وتاثیر آن بر زیبایی شعر،کتاب ها و مقالات متعددی نگارش یافته است.از جمله این کتابها می توان از: "موسیقی شعر"از شفیعی کد کنی،"قافیه در شعر فارسی"از علی آهی و "وزن و قافیه در شعر فارسی" از وحیدیان کامیار نام برد.از بین مقالات می توان به: "کارکردهای متمایز قافیه و ردیف در دوبیتی های عامه در لفظ و معنا" از محمد مرادی، " بررسی موسیقی کناری در غزلیات ظهیر فاریابی" از محمد فولادی و عبدالرضا زند، "قافیه ومضمون آفرینی با تکرارقافیه در غزلیات صائب تبریزی" از مرضیه طاهری و محمد حسین کرمی و" قوافی ناساز در مثنوی معنوی" از رضا فهیمی و علیرضا مظفری اشاره کرد.
بحث
آنچه باید متذکر شد این است که،هدف از بررسی عیوب قافیه در غزلیات مولانا،تردید در توانایی وهنر وی نیست بلکه ،گردآوری نمونه هایی شایسته برای علاقمندان به فن قافیه است.آنچه در این مقاله می آید،نتیجهبررسی قوافیِ غزلیات فارسی مولاناست که شامل33453بیت می باشد.
ایطا
ایطا عیبی است که در قافیه کردن کلمات مرکب پیش می آید، بدین صورت که جزء دوم یک واژه مرکب ،به عنوان حروف اصلی قافیه در نظر گرفته شده ودر کلمات قافیه تکرار شود.ایطا بر دو نوع است:
الف - ایطای جلی
هرگاه تکرار جزء دوم کلمه قافیه بارز وآشکار باشد آن را ایطای جلی گویند.
نه 1عالم- بُد نه آدم بُد نه روحی // که صافیّ و لطیف و آبگون است
خداوندیّ شمس الدین تبریز // ورای هفت چرخ نیلگون است
-2گرچه خضر سیراب حیات است // به لعلت آرزو مند عظیم است
هرآن کز بیم تو خاموش باشد // اگر چه خر،خردمند عظیم است
هرآن کس کو هنر را ترک گوید// ز بهرتو، هنرمند عظیم است
