بخشی از مقاله
چکیده:
با توجه به اینکه ادیان الهی هر کدام برای تکامل بشر آمده اند و با عنایت به اینکه روش درمانی مبتنی بر پذیرش و تعهد - ACT - بنوعی یک نظریه انسان گرایی وجودی شناخته شده و اشتراکاتی با دین اسلام در آن مشاهد می شود
پژوهش حاضر با هدف غنی سازی درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد - - ACT با استفاده از آموزه های اسلامی و عرفان اسلامی به روش توصیفی و تحلیلی با گردآوری اطلاعات از قرآن کریم ، روایات و منابع عرفانی و روانشناسی پرداخته است. یکی از اصول بنیادین ACT پذیرفتن آگاهانه و فعال تجربیات نامطلوب درونی است .
در قرآن کریم، دین مورد پذیرش خداوند، اسلام معرفی شده است، منظور تسلیم بودن در برابر مشیت خداوند. یعنی بودن با جهان هستی همانگونه که هست . البته کار به همین جا ختم نمی شود و رضایت از پذیرش هر آنچه پیش آمده فقط بدان جهت که از طرف معبود و معشوق است، بسیار دلپذیر می باشد و این نکته فراوان در سخنان امامان و اولیاء ما متجلی است.
پذیرش و گسلش شناختی در ACT پایان راه نیست؛ بلکه پذیرش روشی برای افزایش اقدامات مبتنی بر ارزش است . در آموزه های اسلامی پذیرش رنج و سختی برای رسیدن به ارزشهای معنوی و والای انسانی مقدس شمرده می شود که نمونه بارز آن را در حماسه عاشورا دیده می شود. در فرهنگ اسلامی شخصیت افراد یا همان "من خدایی" انسان بعد از توهین و تحقیر ، اسارت و حتی شکست ظاهری تغییر نمی کند، این همان منی است که در ACT به عنوان من مشاهده گر و متعالی نام برده می شود که آسیب نمی بیند. با توجه به آموزه های غنی فرهنگ اسلام و ریشه دا ربودن آن در جامعه اسلامی ایران بکارگیری روش همراه آموزه های دینی و عرفانی کاملتر شده و موثر تر خواهد بود.
مقدمه
هدف نهایی بعثت پیامبران و ایجاد دین را باید در فلسفه خلقت انسان جستجو کرد . از آنجایی که خداوند هدف خود را از آفرینش انسان رسیدن به کمال میداند، در نتیجه دین و موازین دینی نیز در راستای هدایت بشر به سمت خودشکوفایی و رشد معنوی و سعادت وی قرار خواهد گرفت - محدثی، ٌََِ - و بالطبع دین اسلام به عنوان آخرین و کاملترین دین - مائده، آیه َ - ، لازم است حاوی بهترین و کاملترین دستورات و پیشنهادات جهت پرورش انسان و رساندن وی به حداکثر رشد و کمال انسانی باشد. عرفان اسلامی را نیز، عناصری که در قرآن و سنت آمده تشکیل میدهد - مطهری، ٌََّ - مسلمانان نخستین با حقایق معنوی و عرفانی- هرچند به صورت اجمالی- آشنا بودند.
عرفان اسلامی مقوله ایست مستقل از سایر عرفانهاکه منشا واقعی آن اسلام وقرآن است و شک نیست که بدون این دو از جمع مجموع این عناصر غیر اسلامی ممکن نبود چنین نتیجه یی حاصل آید و این نظری است که امروز مورد قبول بیشتر اهل تحقیق واقع شده است
از آنجایی که علم روانشناسی نیز با رشد و سلامتی روانی انسانها و درمان آسیبها در ارتباط است و هدف آن، ایجاد فضایی مملو از پذیرش و صداقت برای رشد و شکوفایی افراد می باشد
برآن شدیم تا با توجه به نفوذ و اعتباری که دین برای انسان و اجتماع ایران دارد و تمایل فرهنگ غنی ایرانی به درک و بکارگیری اشعار و سخنان عارفان بزرگ اسلامی همچون حافظ و مولانا و صائب تیریزی .... در زندگی روزمره، به بررسی مختصر مشترکات بین دین و عرفان اسلامی با روش درمانی مبتنی بر تعهد و پذیرش - - ACT که به نظر می رسد شباهتهایی با اسلام و عرفان اسلامی داشته باشد، پرداخته و راهکارهای عملی توصیه شده در دین اسلام جهت غنی سازی ACT را توصیف کنیم .ابتدا به امر، مفهوم دین و مختصراًدین اسلام، عرفان و بویژه عرفان اسلامی را مورد بررسی قرار می دهیم سپس به معرفی روش درمانی ACT پرداخته و سپس به بررسی و تکمیل اصول بنیادین ACT با استفاده ازآموزه های اسلامی در حد بضاعت و توان این مقاله می پردازیم.
دین چیست؟
در یک تعریف، دین عبارت است از باورها و عباداتی که ناظر به موجودات مقدس متعالی و الگوهای اجتماعی ارتباط با آنها است
در جایی دیگر دین، مجموعه ای از برنامههای عملی هماهنگ با نوعی جهان بینی است که انسان برای رسیدن به سعادت خود، آن را وضع میکند و یا از دیگران میپذیرد - راغب اصفهانی، ًٌُُ - . در یک تقسیم بندی مقبول برای دین پنج بعد در نظر گرفته شده است: بعد اعتقادی، بعد مناسکی، بعد تجربی یا عواطف دینی، بعد فکری یا دانش دینی و بعد آخر که مد نظر این پزوهش می باشد، ناظر به آثار باورها، اعمال، تجارب و دانش دینی بر زندگی روزمره پیروان است
روانشناسانی مانند جیمز و یونگ دین را عامل بسیار مؤثری در کاهش مشکلات و آلام درونی انسان در طول تاریخ میپندارند -
دین اسلام
ادیان الهی هر کدام برای تکامل بشر آمده اند، بنابراین ادیان بعدی باید کاملتر از ادیان قبلی باشند. چون دین حق در هر زمانی، یکی بیش نیست، دین اسلام آخرین و کاملترین دین است . دین اسلام توسط حضرت محمد بن عبداالله - ص - آورده شد و با ولایت حضرت علی - ع - و فرزندانش تکمیل گشت - مائده، آیه َ - . قرآن کتاب آسمانی مسلمانان می باشد که اصول اساسی دین اسلام در آن گنجانده شده و پیامبر اسلام و امامان بعد از او بوسیله روایات و احادیث به توضیح و تفسیر آن پرداخته اندکه بصورت روایات در اختیار بشریت قرار دارد.
در بررسی مقوله بهداشت روانی در اسلام، با دو مفهوم بهداشت و روان روبرو هستیم. مفهوم کلی بهداشت در اسلام با ویژگیهایی چون تقدم پیشگیری، وحدت حقیقی، جامعیت برنامه، اعتدال و استفاده از سرمایه های انسانی و سادگی تعریف می شود - حسینی، ٌَُّ - اما در بررسی معادل مناسب مفهوم روان در قرآن چند اصطلاح مورد بررسی قرار گرفته است. البته این به این معنا نیست که اصطلاحات قرآن در انحصار این چند اصطلاح است، ولی به نظر می رسد اصطلاحات روح، نفس و قلب مهمترین مفاهیمی است که می تواند مورد بررسی قرار گیرد.
بعد از بررسی و تامل می توان نتیجه گرفت وجه غالب استعمال روح همان قوه مجردی است که منتسب به ذات اقدس الهی است. اما نفس اگرچه همان روح است ولی از آن جهت که با بدن تعلق و رابطه پیدا کرده است می توان معادل و نه مترادف با روان بکار برد.
واژه قلب بیشتر به تجلیات روانی انسان مربوط می شود.قلب به معنای مرکز احساسات یا مرکز تعقل همه فعالیتهای نفس است، که یک وقت فعالیت نفس در مرکز تعقل و یک وقت در مرکز احساس - دل - است.لذا مباحث مربوط به رفتار انسان در وهله اول به نفس سپس قلب و در وهله آخر به روح منتسب خواهد شد - حسینی، ٌََْ - .بامرور مفاهیم قرآنی می توان فهمید مفهوم نفس عام است و می توان این واژه را بیانگر کلیت و عامل وحدت رفتار انسان در روانشناسی پیشنهاد نمود.
از نظر قرآن انسان دارای یک حقیقت واحد است که از آن به نفس تعبیر می شود، اما این حقیقت واحد قابلیت این را دارد که تحت تاثیر قوا و توانایی های درون انسان مثل هوا، فطرت، عقل و اراده حالات مختلف به خود بگیرد انسان وقتی در پی لذت قرار بگیرد، آتش شهوت در او شعله ور می گردد که نفس در این حالت "اماره" نامیده می شود. اگر فرد در راستای برآوردن این نیازها با مانعی روبرو شود، نفس با تزیین عمل و سرپوش نهادن عقل، انسان را به برطرف کردن مانع سوق می دهد.
گاهی نفس به سیر در مسیر کمال تمایل دارد و با هر عاملی که این سیر را متوقف کند مبارزه می کند که در این حالت نفس مطمئنه نام دارد. اما چنانچه فرد در مسیر کمال حرکت نکند فطرت او را سرزنش کرده و هم ناراستی های عمل خویش را باز یافته و مجددا به مسیر کمال برمی گردد که در قرآن به عنوان نفس لوامه نام برده می شود. اگر فطرت در این مبارزه پیروز شود و عقل در راستای تحقق کمالات انسانی بر هواهای نفسانی پیروز شود، انسان به نهایت تکامل و رشد بشری رسیده و به تعادل و آرامش می رسد.
عرفان و عرفان اسلامی
عرفان عبارت از معرفتی مبتنی بر حالتی توصیف ناپذیر است که در آن حالت برای انسان این احساس پیش می آید که ارتباطی مستقیم و بی واسطه با وجود مطلق ]خدا[یافته است و ما افرادی را که به چنین معرفتی دست یافته اند، عارف می نامیم و یا بینش واقعیت وحدانی و باطنی هستی، که در آغاز کیفیتی بسیط، اجمالی، مبهم و ناخودآگاه دارد و طی فرآیندی معرفتی- انفسی، بدل به معرفت شهودیای متمایز، تفصیلی، واضح میگردد
معمولا عرفان را به دو قسم نظری و عملی تقسیم میکنند. عرفان نظری دانشی است شبیه فلسفه که با بحث و بررسی مسائل معرفتی تلاش میکند تا فرد را به سطحی از شناخت خدا و اسماء و صفات و افعال او برساند - جوادی آملی، ٌََّ - . اما عرفان عملی دانشی شبیه اخلاق است که در آن از آداب و اعمالی که فرد با رعایت و التزام به آنها میتواند به شهود حقایق هستی برسد.
به تعبیر دیگر عرفان عملی» علم سیر و سلوک« است - دهباشی، ٌََُ - عرفان اسلامی، همانطور که اشاره شد دانشی است که با استفاده از منابع اصیل اسلامی به وجود آمده است و البته مشابهت های فراوانی در مباحث آن با دیگر عرفانهای مطرح در سطح جهان وجود دارد. اما این مشابهت ها نمیتواند دلیلی بر وارداتی بودن عرفان در فرهنگ اسلامی باشد.
درمان مبتنی بر تعهد و پذیرش - ACT - چیست؟
درمان مبتنی بر تعهد و پذیرش بوسیله Steven Heyes معرفی شد. این روش قسمتی از موج سوم درمانهای روانشناختی است. اصول زیربنایی آن شامل:
- پذیرش تجربیات درونی ناخواسته که قابلکنترل نیستند.
- تعهد به زیستن یک زندگی ارزشمند و اقدام در جهت آن.
ACT مبتنی بر نظریه جامعی در مورد زبان و شناخت انسان است که نظریه چهارچوب رابطه های ذهنی - Relational Frame Teory - نامیده می شود. RFT گویای آن است که یکی از ویژگی های انسان که او را از سایر حیوانات متمایز می سازد، توانایی ارادی او در ارتباط دادن رویدادها به یکدیگر بصورت کلامی می باشد این رویکرد تغییر کارکرد افکار و احساسات بجای تغییر شکل، محتوا یا فراوانی آن را می پذیرد
