بخشی از مقاله
چکیده:
امنیت غذایی نقش موثری در امنیت ملی و توسعه ملی دارد. امروزه عواملی که امنیت ملی و رفاه جوامع بشری را تهدید میکند بیثباتیهای اقتصادی، فقر و گرسنگی و بهویژه عدم وجود امنیت غذایی در داخل کشور است. بدون شک امنیت غذایی و درجه اطمینان دسترسی به غذا با وضعیت اقتصادی، سیاسی و امنیتی کشورها ارتباط تنگاتنگ دارد. ناامنی غذایی سبب ضعف و کاهش اراده و توان ملتها، بهعنوان عامل اصلی توسعه و استقلال ملی کشور میگردد که حاصل آن عقب ماندگی و توسعه کند کشور است. ناامنی غذایی با تحت تأثیر قرار دادن افراد جامعه سبب افت کیفیت و کارآمدی افراد جامعه میگردد که حاصل آن کاهش ظرفیت اقتصادی و تولید بالقوه ملی خواهد بود.
بنابراین امنیت غذایی در سطح کلان یک اولویت اساسی برای امنیت ملی میباشد و چون محور اصلی تأمین امنیت غذایی، بخش کشاورزی میباشد، لذا کشاورزی از ارکان اقتدار و قدرت کشورها است. یکی از مشکلات کنونی کشور سوء تغذیه ناشی از دریافت کم عناصر ریزمغذیها از جمله آهن و روی میباشد که دلیل اصلی آن تنوع پایین رژیم غذایی مردم کشور و نقش عمده غلات بهخصوص گندم در تأمین انرژی و ریزمغذیها است.
امروزه غنیسازی زیستی یکی از اولویتهای جهانی در بخش کشاورزی و امنیت غذایی محسوب میگردد که تلاش میکند ضمن افزایش عملکرد در واحد سطح، با بهبود ارزش تغذیهای محصولات تولیدی از نظر بودن ریزمغذیها سوء تغذیه را در جوامع انسانی کاهش دهد و بهطور کلی وابستگی به کشورهای دیگر را به حداقل میزان برساند و سبب بهبود امنیت ملی و پیشرفت اقتصادی کشور گردد.
.1 جایگاه امنیت غذایی و تغذیه در قوانین
امنیت غذایی و تغذیه عبارت است از دسترسی تمامی افراد جامعه به غذای سالم و کافی در تمامی مکانها و زمانها برای داشتن زندگی سالم و پویا. در اصول سوم - بندهای 12 و 13 - ، بیست و نهم، و چهل و سوم - بندهای 1 و - 9 قانون اساسی ایران، ضرورت تأمین نیازهای اساسی، رفع فقر و برطرف کردن هر نوع محرومیت در زمینه تغذیه، رفاه فردی و اجتماعی مورد تاکید قرار گرفته است که نشاندهنده اهمیت امنیت غذایی و کشاورزی است.
همچنین، با توجه به اهمیت امنیت غذایی و نقش موثر این بخش در امنیت ملی و توسعه ملی، در سیاستهای کلی کشور مانند برنامهای دوم، سوم و مخصوصاً چهارم و پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و سند چشمانداز ایران در افق 1404 به این مورد عنایت خاصی شده است که بیانگر اهمیت موضوع امنیت غذایی میباشد.
علاوه بر قوانین بالا سری در سطح ملی، در سال 2000 میلادی سران سیاسی 147 کشور دنیا از جمله ایران سند بینالمللی اهداف توسعه هزاره سوم را در سازمان ملل امضاء نموده و متعهد شدند که تا سال 2015 میلادی برای رسیدن به هشت آرمان که از بین بردن فقر شدید و گرسنگی، کم کردن مرگ و میر کودکان و بهبود سلامت مادران از جمله آنها میباشد، تلاش نمایند. در آرمانهای یاد شده کشاورزی بهطور مستقیم و یا غیر مستقیم دخالت دارد.
.2 تعامل امنیت غذایی و امنیت ملی
امروزه صاحبنظران معتقدند که عواملی که امنیت ملی و رفاه جوامع بشری را تهدید میکند دیگر تنها خطرات سنتی مانند حمله نظامی دیگر کشورها نیست. بلکه خطر بیثباتیهای اقتصادی، فقر و گرسنگی و بهویژه عدم وجود امنیت غذایی در داخل کشور بسیار بیشتر از آنها است. بدون شک امنیت غذایی و درجه اطمینان دسترسی به غذا با وضعیت اقتصادی، سیاسی و امنیتی کشورها ارتباط تنگاتنگ داشته و امنیت هر کشوری به امنیت غذایی آن وابسته است.
بررسی تاریخ رابطه کشورها با یکدیگر نشان میدهد که در عرصه بینالمللی کشورهای قدرتمند در بیشتر موارد از مواد غذایی بهعنوان ابزار سیاسی برای اعمال فشار بر کشورهای جهان سوم استفاده کردهاند. لذا کشورهای در حال توسعه و یا کمتر توسعه یافته که جهت تأمین نیازهای ضروری خود به کشورهای توسعه یافته وابستهاند از این ناحیه آسیبپذیر بوده و سیاست داخلی و خارجی و امنیت ملی آنها از این محل در معرض تهدید خواهد بود.
امنیت غذایی رکن اصلی یک جامعه توسعه یافته است و فاکتور اصلی سلامت فکری، روانی و جسمی افراد جامعه میباشد. در واقع برای داشتن جامعهای ایدهآل و پیشرفته وجود سلامت فکری، روانی و جسمی افراد یک جامعه الزامی است. زیرا ابزارهای توسعه و پیشرفت هر جامعهای افراد آن میباشد و این افراد زمانی قادر خواهند بود که با حداکثر توان و کارآمدی در خدمت پیشرفت و تعالی یک جامعه باشند که از ابعاد یاد شده در سلامت کامل باشند. ناامنی غذایی سبب ضعف و کاهش اراده و توان ملتها، بهعنوان عامل اصلی توسعه و استقلال ملی کشور میگردد که حاصل آن عقب ماندگی و توسعه کٌند کشور است. ناامنی غذایی با تحت تأثیر قرار دادن افراد جامعه سبب افت کیفیت و کارآمدی افراد جامعه بهعنوان نیروی انسانی و سرمایه انسانی جامعه میگردد که حاصل آن کاهش ظرفیت اقتصادی و تولید بالقوه ملی خواهد بود
همانطوریکه قبلاً اشاره شد، امنیت غذایی رکن اصلی جوامع توسعه یافته است بهطوریکه دسترسی به غذای کافی و مطلوب و سلامت تغذیهای از محورهای اصلی توسعه و از ارکان امنیت ملی است. در این ارتباط خودکفایی در زمینه محصولات اساسی و مهم غذایی در بخش کشاورزی لزوماً به منزله امنیت غذایی پایدار - از نظر دسترسی به مواد غذایی - نیست، ولی افزایش عرضه مواد غذایی و تقویت ضریب خودکفایی از طریق کشاورزی به گسترش دسترسی به مواد غذایی، کاهش قیمت مواد غذایی و در نهایت دستیابی گروههای آسیبپذیر و کم درآمد کشور - امنیت غذایی در سطح فرد و خانواده - میشود. بنابراین امنیت غذایی در سطح کلان یک اولویت اساسی برای امنیت ملی میباشد و چون محور اصلی تأمین امنیت غذایی، بخش کشاورزی میباشد، لذا کشاورزی از ارکان اقتدار و قدرت کشورها است. بر این اساس امنیت ملی کشور از طریق توسعه کشاورزی و توسعه روستایی امکان پذیر خواهد بود
در تعریف امنیت غذایی و تغذیه دو بعد کمی و کیفی مواد غذایی نهفته است. در کشورهای در حال توسعه مانند ایران تنها به بعد کمی یعنی دسترسی به مواد غذایی مورد توجه قرار گرفته است. عدم توجه به بعد کیفی تولیدات گیاهی منجر به شیوع سوء تغذیه در جوامع این کشورها میگردد.
.3 سوء تغذیه و اثرات منفی آن بر جوامع انسانی
سوء تغذیه نوعی بیماری بوده و عبارت است از اینکه رژیم غذایی قادر نباشد همه مواد و فاکتورهای لازم برای سلامتی انسان را به شکل پایدار تأمین نماید. برای داشتن جامعه سالم و فعال لازم است فاکتورهای ضروری مورد نیاز بدن انسان - جدول - 1 به اندازه کافی از طریق مواد غذایی به افراد جامعه برسد که در غیر این صورت سوء تغذیه ناشی از کمبود دریافت - انرژی و پروتئین و یا کمبود ریزمغذیها - در افراد جامعه اتفاق خواهد افتاد. بنابراین، عدم عملکرد مناسب پارامترهای دخیل در تأمین فاکتورهای ضروری سبب بروز مشکل بهویژه در اقشار آسیبپذیر میگردد. طبق آمار سال 2000 سازمان ملل متحد بیش از سه میلیارد نفر از مردم دنیا از سوء تغذیه رنج میبرند و هر ساله بیش از پنج میلیون کودک در اثر این مشکل جان خود را از دست میدهند - گراهام، 2008؛ سازمان بهداشت جهانی، . - 2012 سوء تغذیه یکسری عوارض اجتماعی و اقتصادی را برای کشورها و دولتها تحمیل میکند که میتوان به موارد زیر اشاره نمود
-1 ضعف سیستم ایمنی بدن و افزایش ابتلاء به بیماریهای عفونی
-2 افزایش ناباروری و کاهش قد افراد جامعه
-3 افت تحصیلی، ضریب هوشی و کاهش قدرت یادگیری بهویژه در دانش آموزان
-4 بیحوصلگی و خستگی زود هنگام افراد جامعه و به طبع کاهش کارایی آنها
-5 کاهش سرعت رشد اقتصادی کشور
طبق آمار میزان خسارت اقتصادی کشور در اثر سوء تغذیه در حدود 5/5 میلیارد دلار در سال برآورد شدهاست که تقریباً 5 درصد درآمد ناخالص ملی است. این درحالی است که میزان بودجه سالیانه تمامی بخشهای وزارت بهداشت شامل عمرانی، آموزشی، پژوهشی و غیره 6 درصد درآمد ناخالص ملی میباشد که به اعتقاد کارشناسان تقریباً معادل ضرر ناشی از سوء تغذیه در کشور است . همچنین، به گفته کارشناسان با افزایش 10 درصدی سوء تغذیه در کشور نرخ رشد اقتصادی 0/5 درصد کاهش مییابد .بهعلاوه یک ششم بیماریها در جوامع انسانی ناشی از سوء تغذیه است که در مناطق محروم این میزان به یک سوم هم میرسد
از دیگر عوارض سوء تغذیه در کشور میتوان به هزینه دهها هزار میلیارد تومانی هر ساله برای درمان عوارض پوکی استخوان و 300 میلیارد تومانی تولید و مصرف آنتی بیوتیکها جهت مقابله با بیماریهای عفونی اشاره نمود . تمامی موارد فوق حاکی از اثرات منفی و گسترده سوء تغذیه بر جوامع انسانی است که مانعی بر اجرای برنامههای اقتصادی و توسعهای کشورها از جمله ایران میباشد
زیرا بسیاری از کارشناسان مسائل اقتصادی، محور توسعه و رشد هر کشوری را داشتن نیروی انسانی سالم و کارآمد میدانند در حالی که سوء تغذیه مانعی جدی برای رسیدن به این امر مهم بهشمار میآید. داشتن چنین نیرویی نیز امکانپذیر نیست جز تلاش برای برطرف سازی سوء تغذیه و داشتن رژیم غذایی متناسب که بتواند انرژی و ریزمغذیهای لازم را به اندازه کافی تأمین نماید. کارشناسان معتقدند که سود حاصل از سرمایهگذاری در زمینه برطرف سازی سوء تغذیه 82 برابر هزینه آن است که حاکی از دامنه وسیع آسیبهای آن میباشد
طبق آمارهای جهانی در حدود 40 درصد مردم جهان از کمبود ریزمغذیها رنج میبرند که بیشترین آن مربوط به آهن، روی و ید میباشد. کمبود این عناصر بهترتیب در 60 درصد، 30 تا 48 درصد و 30 درصد مردم مشاهده شده است که ناشی از کمبود آنها در تولیدات گیاهی است - شکل - 2، که بطور غیرمستقیم سبب کمبود سایر ترکیبات مورد نیاز بدن منجمله ویتامینها میگردد - شکل . - 1 زیرا در صورت وجود مقدار کافی این عناصر در خاک بهراحتی جذب گیاه شده و در بخش خوراکی گیاه تجمع یافته و نیاز بدن انسان را تأمین خواهد نمود
آمارها نشان میدهند که حدود 50 درصد از خاکهای تحت کشت غلات در جهان از نظر روی قابل جذب - شکل - 3 و حدود 30 درصد آنها از نظر آهن قابل جذب با کمبود مواجه بوده و این عوامل سبب کاهش عملکرد کمی و کیفی محصولات از جمله گندم شده است. این آمارها نشان میدهد که کمبود عناصر روی و آهن در حال حاضر به یک مشکل و معظل مهم در حوزه بهداشت عمومی کشورها بهخصوص کشورهای در حال توسعه تبدیل شده است
از دلایل شیوع سوء تغذیه در کشورهای در حال توسعه میتوان به افزایش جمعیت اشاره نمود. با افزایش جمعیت تقاضا به غذا نیز افزایش خواهد افتاد. در حالی که سطح اراضی قابل کشت محدود میباشد که لازم است با افزایش تولید در واحد سطح بین تقاضا به مواد غذایی و تولید آنها تعادل ایجاد شود. همچنین، مکانیزاسیون کشاورزی و جنبههای اقتصادی کشت گیاهان زراعی از دلایل وقوع سوء تغذیه و کاهش تنوع تولید محصولات کشاورزی بهشمار میآید بهطوریکه میتوان به افزایش سطح زیر کشت محصولاتی مانند گندم و کاهش سطح زیر کشت حبوبات، بهعنوان یکی از منابع مهم عناصر آهن و روی، اشاره کرد
بهطوریکه مجموعه این عوامل تنوع محصولات کشاورزی را کاهش داده است. بهنحویکه امروزه از بین 7000 نوع گیاه خوراکی، تنها 30 نوع گیاه 95 درصد کل تولید محصولات کشاورزی را تشکیل میدهد. امروزه، محققین کاهش تنوع غذایی را بهعنوان یکی از عوامل بروز سوء تغذیه در جوامع انسانی میدانند.
