بخشی از مقاله
چکیده:
بررسی ویژگی های بازار اسلامی بخصوص ترسیم یک الگوی روزآمد برای آن یکی از مباحث مهم در اقتصاد اسلامی است که کمتر بدان پرداخته شده است. شاغلان بازار کالا و خدمات در کشور با وجود گستردگی و حجم بالای گردش مالی دارای هیچگونه معیار و استاندارد خاصی نیستند. در مقاله حاضر با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به بررسی ویژگی های بازار اسلامی و تبیین و ترسیم الگویی روزآمد برای آن به صورت عملیاتی پرداخته شده است.
فرضیه اصلی مقاله بر این است که با شناخت ویژگی های بازار اسلامی و تدوین استاندارد های نوین اسلامی در حوزه کسب و کار و برند سازی نشان کسب حلال برای این استانداردها می توان الگویی روزآمد برای بازار اسلامی پایه ریزی کرد. این بازار ضمن برخورداری از قابلیت های ابزارهای فن آورانه مانند سیستم های الکترونیکی ، اینترنتی و نرم افزارهای تلفن همراه می تواند با ایجاد ارزش افزوده برای فروشندگان از طریق ایجاد شبکه مشتریان و افزایش فروش، درکنار رفع دغدغه مردم در دستیابی به یک بازار سالم و اسلامی ؛ امکان رعایت کیفیت و قیمت و اخلاق را توامان فراهم می سازد.
.1 مقدمه
بازار از گذشته تا کنون یکی از ارکان مهم اقتصادی ، سیاسی و اجتماعی در هر جامعه و محلی برای دادوستد کالا بوده است. نظام اقتصادی و به تبع آن نظام مالی در ایران اقتباس شده از اقتصاد متعارف است که اساس آن بر محوریت پذیرش اصل حقوقی نرخ بهره بوده و این همان چیزی است که اقتصاد اسلامی از آن ابا دارد و هر جریانی مالی که بر محوریت ربا شکل گیرد را ممنوع ساخته است
از همین سوی اقتصاددانان اسلامی نیز با مطرح کردن مباحثی چون بانکداری اسلامی و عقود اسلامی در تامین مالی بلند مدت و کوتاه مدت واحدهای اقتصادی درپی زدودن ربا از دامان اقتصاد اسلامی هستند و کمتر به دیگر شاخص ها و استانداردهای اسلامی قابل طرح در حوزه بازار پرداخته اند. بازار را میتوان به دو بخش بازار کالا و خدمات و بازار دارایی های مالی تقسیم کرد. بازار کالا و خدمات : گستره وسیعی دارد زیرا کلیه ی نیازهای افراد به کالاها و خدمات بی شمار را پوشش میدهد. در ایران قریب به 2,5 میلیون واحد صنفی تولیدی ، توزیعی و خدماتی با بیش از 6 میلیون و 200هزار نفر شاغل وجود دارد و 19-17 درصد تولید ناخالص داخلی و 89 درصد ارزش افزوده بخش بازرگانی توسط این بخش تأمین می شود .
مرکز آمار ایران در سال 88 گردش مالی این بخش نزدیک به 600 هزار میلیارد ریال اعلام کرده است. مسئله اینجاست که چرا بخشی بدین مهمی و گستردگی و با این حجم از گردش مالی، بازیگران اصلی آن یعنی فروشندگان کالا و خدمات، دارای هیچگونه معیار و استاندارد اسلامی ویا حتی مالی نیستند و صرفاً با اخذ یک جواز کسب و بدون گذراند دوره آموزشی میتوانند در بازار به تجارت بپردازند در صورتی که بین بازاریان قدیمی این روایت امام علی علیه السلام" اول فقه یاد بگیرید سپس تجارت کنید
.2 دانش آموخته سطح سه حوزه علمیه قم
از سویی در سیاستهای کلی برنامه ششم توسعه در کشور بر ارائه ی الگویی برآمده از تفکر اسلامی و مستقل از نظام سرمایه داری و ارتقاء شفافیت وسلامت نظام مالی برای تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی و سند چشم انداز مانند دستیابی به جایگاه اول اقتصادی در سطح منطقه با هویت اسلامی ، الهام بخشی در جهان اسلام تاکید شده است.
که متاسفانه وضعیت کنونی بازار در ایران با اهداف ترسیم شده هیچ سنخیتی ندارد .
آیا می توان با تدوین معیارها و استانداردهای اسلامی در حوزه کسب وکار، ساختار مشخصی برای ترسیم الگویی روزآمد برای بازار اسلامی ارائه داد؟ آیا می توان با برندسازی نشان کسب حلال برای استاندارد های تدوین شده در حوزه کسب وکار بازار اسلامی را رونق بخشید؟
.2 بازار اسلامی الگوی روزآمد
.2,1 تعریف و جایگاه بازار : بازار محلی است برای مبادله عادلانه دستاوردها، انتقال کالاها، برداشتن بار سنگین فروش از دوش تولیدگر و کاهش زحمات مصرف کننده،و این چیزی جز خدمت به تولیدگر و مصرف کننده نیست و بازرگان حلقه ارتباط تولیدکننده و مصرف کننده و عامل بهره وری و پیشرفت اقتصادی است؛ زیرا بخش خدماتی که واسطه ای به نام بازرگان و بازار انجام می دهد، دسترسی دو بخش تولیدکننده و مصرف کننده را تسهیل می بخشد و زمینه جهت گیری تولید و بهره وری بیشتر و امکان جابه جایی کالا و انتقال آن به بازارهای منطقه ای و جهانی را فراهم می آورد.
در اسلام هم بازار از اهمیت خاصی برخودار است از همین رو پیامبر اکرم - ص - درباره نقش بازار و بازرگان در جامعه می فرماید » :کسی که در بازار ما مسلمانان - به درستی و راستی - معامله می کند مانند مجاهد گردر راه خداست. « - نهج الفصاحه، حدیث - 1317 می بایست به این نکته توجه کرد که بازار مسلمانان - سوق المسلمین - ابتدایی ترین مرحله شکل گیری بازار اسلامی است و نه تعریف آن ،لکن حدود و ثغور بازار اسلامی را زمانی میتوان مشخص کرد که مکتب اقتصاد اسلامی را از سایر مکاتب اقتصادی تمیز دهیم و ویژگی ها و معیارهای آن را به خوبی تبیین کنیم.
.2,2 ویژگی های بازار در اسلام و غرب : برخلاف سایر نظام های فکری نظام اسلامی یک ابر تئوری فراگیر می باشد . اسلام برای تمامی شؤون زندگی بشر دارای برنامه است در نظام های کاپتالیستی معیشت افراد و زندگی اقتصادی با مبانی اخلاق رابطه ی معناداری ندارند. اخلاق ،خدا ، مذهب موضوعاتی هستند که باید آنها را در کلیسا جستجوکرد لیکن مفاهیم حلال و حرام که جنبه های اخلاقی فعالیت های اقتصادی در اسلام می باشد روشن کننده این امر است که نظام اقتصادی اسلام یک نظام مبتنی بر اخلاق است و هدف آن برقراری عدالت اجتماعی است
شهید صدر - ره - در کتاب "اقتصاد ما" نظام اقتصاد اسلامی را دارای دو صفت اساسی می داند که در جزییات و اسلوب های مختلف آن نمایان می شود. یکی واقعی بودن و دیگری اخلاقی بودن است. منظور از صفت اخلاقی این است که اسلام برای تحقق هدف هایی که در جامعه اسلامی می کوشد ، انسان را مستقل از زمینه های مادی و شرایط طبیعی فرض نمی کند بطور مثال وضع قانون حمایت اجتماعی در جامعه اسلامی برای تضمین زندگی کارگر از شرایط مادی تولید سرچشمه نگرفته بلکه وضع این قانون را مجسم کننده یک ارزش عملی می داند که از نظر اخلاقی انجام آن ضروری است
استدلال هایی در مکاتب غربی در نفی اخلاق بر پایه نظریه دوگانه اخلاق فردی اخلاق کاری توسط افرادی چون آلبرت کار2 و پیتر فرنچ3 مطرح شده که اخلاق یک نوع بازی است و با اخلاق دین متفاوت است، این ادعا مورد تأیید اقتصاددانانی چون میلتون فریدمن4 قرار گرفته است. آلبرت کار در توجیه این نظریه معتقد است تجارت ویژگی های خشک یک بازی را دارد او تجارت را به پوکر تشبیه می کند. که در آن بنابر قاعده بازی ،بازیگر نمی تواند بدون لاف زدن و کتمان حقیقت برنده شود.
درصحنه کسب و کار افرادباید تلاش خود را برای بیشینه کردن منافع مبذول دارند و تنها مانع موجود برسر راه آنها محدودیت های قانونی است. البته نگاه های دیگری هم مبنی بر امکان پذیری رویکرد دینی در اخلاق کسب و کار وجود دارد برای نمونه الیوت درف1 در تبین رویکرد متفاوت دین به کسب و کار ، به وابستگی عرصه های نختلف زندگی در نگرش دینی تأکید می کند. به نظر او دین این نگرش که » کسب وکار ،کسب و کار است2« و با جنبه های دیگر زندگی ارتباط ندارد را مردود می داند.
البته این دفاع از اخلاق در کسب وکار ریشه در حاکمیت دین مسیحیت به عنوان دین رایج غرب تا پیش از رنسانس دارد و با وجود تحولات فکری وفرهنگی پس از رنسانس و حاکمیت سکولار بر همه شؤون مردم ، اخلاق و دین از رمهمترین دغدغه های فیلسوفان عصر جدید مغرب زمین است
تعریف بازار اسلامی : نبی گرامی اسلام با شکل گیری نظام اسلامی در مدینه الگوی مناسب بازار را تعیین کردند. آن حضرت و اهل بیت عصمت و طهارت - ع - مقررات دادوستد را تبیین نمودند و اخلاقیات آن را با گفتار و سیره خود به جامعه نشان دادند. بازار اسلامی ویژگی هایی دارد نظیر : شفافیت ، تطابق با شرع ، حاکمیت اخلاق ، و ارزش های اسلامی و هدایت و نظارت دولت. در واقع بازار برحسب رعایت و عدم رعایت این ویژگی ها به بازار اسلامی نزدیک می شود یا از آن فاصله می گیرد
طرح الگوی روزآمد بازار اسلامی
جالب است با وجود اختلافاتی که در غرب بر سر نفی و اثبات رویکرد اخلاق در کسب وکار وجود دارد ولی در بازار کسب و کار کشور که منبعث از اقتصاد متعارف است جریان نفی اخلاق کسب وکار در بازار به صورت قدرتمندی جاری است و خبری از نظریه های اثباتی نیست. البته طرفداران اخلاق کسب وکار با مشکل ضمانت اجرایی در فضای خشک تجارت مواجه اند. در بسیاری از موارد اهل کسب و کار می توانند با زیر پا گذاشتن اخلاق به سود بیشتری دست پیدا کنند.
امام علی - ع - در نامه خود به مالک اشتر در عین اشاره به اهمیت بازرگانان در ایجاد رونق اقتصادی و بیان خصوصیات مثبت و لزوم رسیدگی به آنها ،آسیب های این قشر را اینگونه بیان می فرمایند: » این را هم بدان که بسیاری از بازرگانان در دادوستد بسیار سختگیری می کنند ،گرفتار بخل و تنگ نظری ناپسندی هستند ، دست به احتکار می زنند و در خرید و فروش خود رأی هستند. این گونه رفتار از طرفی زیان به جامعه و از طرف دیگر آسیبی برای حکومت است. تلاش کن به سان سیره رسول الله - ص - از احتکار جلوگیری کنی ،خرید و فروش باید همراه با ساده گیری باشد، به شکل عادلانه و با قیمت مناسب که به هیچ یک از خریدار و فروشنده اجحاف نشود
با کمی تأمل بر این نامه میتوان فهمید که وظیفه حاکم اسلامی فراهم کردن شرایط مطلوب برای بازرگانان، تدوین قوانین در جهت روان سازی تجارت ،نظارت بر قیمت گذاری، ایجاد فضای رقابتی سالم در بازار و جلوگیری از مسائلی که به اقتصاد جامعه اسلامی صدمه میزند مانند احتکار و یا مثال امروزی تر آن مانند فروش کالای قاچاق است. براستی می توان به این اهداف دست یافت؟ چرا پس از گذشت سالیان متمادی هنوز بازار اسلامی با این مشکلات دست به گریبان است؟
با این وضعیت آیا اساساً می توان به ارائه نوعی از اخلاق دینی کسب وکار اقدام کرد؟ با وجود اینکه برخی به شدت امکان ارائه اخلاق حرفه ای کسب وکار با رویکرد دینی را منکر می شوند ولی می توان به این سؤال جواب مثبت داد.
تحقیقی در سال 1393 در بازار تهران انجام شد که شاخص های اصول اخلاق اسلامی همانند : صداقت ، پایبندی به عهد ، انضباط کاری ، حفظ سلامت اقتصادی ، تعاون ، شفافیت ، امر به معروف و... را با متغیر فعالیت های اقتصادی سنجید. در این پژوهش اثبات شد که اخلاق تجارت اسلامی و فعالیت های اقتصادی دارای رابطه مثبت و معنا داری با هم می باشند.این بدان معناست که حوزه کسب و کار نیاز و ضرورت این موضوع را به خوبی درک کرده و ظرفیت پذیرش آن را دارد ولی راهکاری برای اجرای آن ندارد.
