مقاله کنترل آسیب پذیری منابع آب کشاورزی با رویکرد توسعه پایدار

بخشی از مقاله

چکیده:

آب یکی از مهمترین منابع مورد نیاز جامعه بشری است. موضوع چگونگی حفظ این منبع حیاتی و بهرهبرداری بهینه از آن، یکی از مهمترین چالشهای قرن حاضر است. بنابراین آب یکی از منابع مهم در توسعه کشورها و یکی از بزرگترین چالشهای قرن حاضر بشریت است که میتواند سرمنشأ بسیاری از تحولات مثبت و منفی جهان قرار گیرد و در واقع تخریب منابع آب به منزله تخریب پایههای توسعه خواهد بود.

بنابراین؛ کمبود آب و عدم مدیریت صحیح منابع آب قابل دسترس، بحران آبی را ایجاد میکند که وقوع خشکسالیها باعث تشدید آن میگردد و دارای ابعاد مختلف زیستمحیطی، اجتماعی و اقتصادی است. ترکیب عوامل اقتصادی و اجتماعی توسعه پایدار در ارزیابی آسیبپذیری آب باعث انطباق مؤثرتر عوامل توسعه با هم و ارائهی یک رویکرد جامع در جهت مدیریت به هم پیوسته منابع آب میشود. این پژوهش که با استفاده از منابع کتابخانهای و با روش مروری تدوین شده؛ تلاش دارد ضمن بیان مفاهیم توسعه پایدار، نقش پایههای توسعه پایدار را در کنترل آسیبپذیری منابع آب کشاورزی ارائه نماید.

مقدمه

آب یکی از مهمترین منابع مورد نیاز جامعه بشری است و موضوع چگونگی حفظ این منبع حیاتی و بهرهبرداری بهینه از آن، یکی از مهمترین چالشهای قرن حاضر است

کم آبی یکی از مشکلات عمده بشریت در آینده به حساب میآید ؛ زیرا آب یک منبع چند بعدی مورد استفاده برای مقاصد صنعتی، خانگی، کشاورزی و تفریحی است و لذا وجود آن برای تولید مواد غذایی، توسعه اقتصادی، بقای موجودات زنده و غیره ضروری است

منابع آب در معرض تنش فزاینده ناشی از آثار متقابل رشد جمعیت، توسعه اقتصادی، تنوع اقلیمی و توزیع ناهمگون زمانی و مکانی منابع آب، تغییر اقلیم و حفاظت از اکوسیستم است. این موارد سبب بروز مسائلی جدی مانند فقر، ایجاد اختلال در فرآیند رشد و توسعه پایدار اقتصادی- اجتماعی، تهدید تولید جهانی غذا و ناپایداری منابع طبیعی میشود و منابع آبهای سطحی و غیرسطحی اگر به طور صحیح مدیریت نشوند بحرانهای آبی را موجب میشوند که از تبعات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی برخوردارند

در واقع این عامل حیاتی و مهم در بخشهای مختلف اقتصادی از جمله کشاورزی و به تبع آن توسعه پایدار آن نقش مهمی را ایفا میکند. کشاورزی به عنوان یکی از محورهای اساسی رشد و توسعه، نقش مهمی در توسعه اقتصادی کشورها دارد. بخش کشاورزی در اقتصاد ملی ایران حدود 27درصد تولید ناخالص ملی، 23درصد اشتغال و تأمین بیش از 80 درصد غذای کشور را به خود اختصاص داده است. در این راستا محدودیت منابع آبی همواره یکی از مهمترین موانع توسعه بخش کشاورزی، به عنوان بستر اصلی نیل به خودکفایی موادغذایی بوده است

آب و توسعه پایدار

تاریخچه تفکر توسعه پایدار به زمانهای بسیار دور بازمیگردد ولی مفهوم توسعه پایدار به شکل کنونی برای نخستین بار توسط تئودور روزولت در سال 1908 میلادی به سران حکومتی گوشزد گردید. روزولت معتقد بود که باید طوری با منابع رفتار گردد که ارزش آنها برای نسلهای آینده حفظ گردد - شفائیانفرد و همکاران، . - 30 :1393 ملاحظات زیستمحیطی باعث شده تا سیاستهای بخشی به منظور تضمین توسعه اجتماعی و اقتصادی پایدار، با یکدیگر هماهنگ شوند.

در واقع، جنبههای مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی در فرآیند توسعه به صورت توأم در نظر گرفته میشوند ، و برنامههای اجرایی تضمینکنندهی توسعه پایدار آنهایی هستند که در تصمیمگیریهای اولیه آنها، شاخصههای اجتماعی و محیطزیستی در کنار ملاحظات فنی و اقتصادی لحاظ شده باشد. از اینرو باید سیستم مدیریتی، جامع و به هم پیوسته بوده و ساختارهای فنی، اقتصادی، اجتماعی و محیطزیستی طرحها را توأمان در برگیرد

اگرچه رشد و توسعه اقتصادی از طریق افزایش مصرف، سطح رفاه بالاتری را برای جامعه به همراه دارد، ولی آسیبهای زیستمحیطی همراه با فرآیند رشد اقتصادی، تأثیر منفی بر رفاه جامعه بر جای میگذارد

برای تحقق توسعه پایدار نواحی روستایی باید هر برنامه توسعه مبتنی بر درک متقابل نیازها و منابع محلی باشد. در این میان منابع آب اصلیترین توان محیطی برای توسعه بخش کشاورزی و بهبود وضعیت اقتصادی- اجتماعی کشاورزان است. به عبارت دیگر اگر نقش نیروی انسانی در جامعه محور توسعه شناخته شده است، نقش آب نیز در منابع طبیعی به مثابه مرکز توسعه، بیشترین تأثیر را در روند گسترش جامعه انسانی و تثبیت آن در نواحی روستایی دارد ، و نقش آب محدود به بخش تولید نبوده و بر ابعاد مختلف زندگی مردم و جامعه از ادامه حیات تا توسعه، امنیت ملی، خودکفایی، ایجاد اشتغال، حفظ محیطزیست و توسعه پایدار کشور مؤثر است

امروزه در دنیا آب و منابع آب به عنوان یکی از پایههای اصلی توسعهی پایدار بهشمار میرود

در طول قرن بیستم، جمعیت جهان سه برابر و میزان استفاده از آب شش برابر شده است. میزان آب قابل دسترس جهان تنها برای جمعیت کنونی با حداقل دسترسی به آب سالم کافی است. توزیع نامناسب از لحاظ مکانی و زمانی و افزایش جمعیت و سرانه مصرف آب، این مسئله را تشدید نموده است

از طرفی نیز آلودگی آب به صورت مستقیم و غیرمستقیم بر محیط اطراف و تنوع زیستی جانداران اثر میگذارد. این نوع آلودگی، علاوه بر اثرات زیستمحیطی مخربی که دارد، با نفوذ به زنجیره غذایی انسان، مشکلات بهداشتی و اجتماعی فراوانی را به وجود میآورد و خسارات قابل توجهی را به اقتصاد ملی تحمیل مینماید

در مدلسازی منابع آب، هرگونه تغییر در محیطزیست، کل اقتصاد را تحت تأثیر قرار میدهد؛ خواه این تغییر ناشی از مخاطرات طبیعی یا به علت دخالت انسان باشد. با توجه به سهم بالای آّب آبیاری از کل مصارف آب و وابستگی بخش کشاورزی به آبیاری و ارتباطات پسین و پیشین بخش کشاورزی با سایر بخشها، هر گونه شوک کمآبی، کل اقتصاد را تحت تأثیر قرار میدهد. برای مثال، خشکسالی باعث کاهش تولید محصولات کشاورزی و دامی و در نهایت منجر به کاهش درآمد کشاورزان میشود. همچنین خشکسالی از یک طرف باعث کاهش عرضه آب شرب و از طرف دیگر افزایش شیوع بیماریهای اپیدیمی را به دنبال دارد 

بخش کشاورزی نه تنها در اراضی دیم، حتی در اراضی آبی و شبکههای مدرن که آب کافی دریافت میکنند؛ عملکرد قابل قبولی در مقایسه با سایر کشورها ندارد. با توجه به اینکه کشاورزی ایران به شدت به آبیاری وابسته است؛ چنانچه نقش آب در توسعه کشور در نظر گرفته نشود، قطعا امنیت غذایی کشور با مشکلات جدی مواجه خواهد شد - یوسفی و همکاران، . - 110 :1390 به طور کلی، محدودیت منابع آب، نیاز به توسعه کشاورزی در جهت نیل به خودکفایی و الزام به استفاده مطلوب از آب کشاورزی حقایق انکارناپذیر است که باید بیشتر مورد توجه مسئولان قرار گیرد

آسیبپذیری و توسعه پایدار

آسیبپذیری شامل میزانی است که یک سیستم را مستعد ابتلا به آسیبهای ناشی از تغییرات آبوهوایی میکند، بنابراین ارزیابی آسیبپذیری در توسعه پایدار ضروری به نظر میرسد - لیو و همکاران، - 13 :2013 و ترکیب عوامل اقتصادی و اجتماعی توسعه پایدار در ارزیابی آسیبپذیری آب باعث انطباق مؤثرتر عوامل توسعه با هم و ارائهی یک رویکرد جامع در جهت مدیریت به هم پیوسته منابع آب میشود

به نظر سیملتون 1 و همکارانش استفاده از ترکیبی از متغیرهای اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی برای تهیهی »نقشه آسیبپذیری« مناسب میباشد ، زیرا علاوه بر عوامل فیزیکی و طبیعی موجود در منطقه، سایر عوامل اجتماعی و اقتصادی نیز در استفاده از منابع آب تأثیرگذارند بنابراین؛ به منظور افزایش ظرفیت مدیریت آب و انطباق روشهای مقابله با تغییرات به وجود آمده در این زمینه، برای استفاده پایدار از منابع آب به ارزیابی آسیبپذیری منابع آب نیاز است

با توجه به ابعاد توسعه پایدار؛ آسیبپذیری طبیعی، اجتماعی و اقتصادی یک سیستم را میتوان با نقش، ارزش و نرخ خطر یک سیستم در یک طرف و نیز حساسیت و ظرفیت انطباقی آن سیستم از طرف دیگر، تعیین کرد

بدیهی است که شرایط گسترده اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و زیستمحیطی است که قرار گرفتن در معرض، حساسیت و ظرفیت انطباقی را تحت تأثیر قرار میدهند و این عناصر به طرق مختلفی در سطح جامعه به نمایش گذاشته میشوند - اسمیت و وندل، . - 286 :2006 در ادامه ارتباط این عناصر با آسیبپذیری به اختصار بیان میشوند؛

اقتصادی

امروزه توجه به مدیریت تقاضای اقتصادی آب، که یک ابزار مهم آن نظام نرخگذاری آب میباشد، عامل تحقق الزامی نمودن آب به عنوان کالایی اقتصادی برای مدیریت ملی کشور تلقی میگردد و همچنین توجه بیشتر به این امر موجب تقویت نقش اقتصادی آب در توسعه کشور خواهد شد

بر اساس منطق اقتصادی، هر تولیدکننده سعی بر آن دارد که در برنامه تولید خود، از کمیابترین عامل حداکثر سود بهدست آید

امروزه جوامع بینالمللی از اهمیت آّب در جهت داشتن رشد اقتصادی پایدار در زمان حال و آینده آگاه گشتهاند. در سطح ملی سهم زیادی از سرمایهگذاریها صرف زیرساختها و امور زیربنایی و بهبود مدیریت منابع آب میشود که بیانگر اهمیت بخش آب در سطح ملی است. لذا آب نقش مهمی در اقتصاد ملی دارد که بایستی توجه شایستهای به آن شود

بخش کشاورزی نقش اساسی و حیاتی در اقتصاد ملی و تولید مواد غذایی در ایران دارد، بهطوریکه حدود 27 درصد تولید ناخالص ملی و 23 درصد نیروی کار کشور مرتبط با این بخش است. در این میان به واسطه موقعیت خاص اقلیمی کشور و پراکنش نامناسب زمانی و مکانی بارندگی، کشت آبی محور اصلی در تولید مواد غذایی میباشد. با وجود وسعت تقریباً یکسان کشت دیم و آبی کشور، بیشتر تولید از بخش فاریاب حاصل میشود. بهطوریکه در طول چند سال گذشته تقریباً همواره نزدیک به 90 درصد کل تولید محصولات کشاورزی ایران از کشتهای آبی حاصل شده است و  شالوده ی اقتصادی روستایی بر فعالیتهای کشاورزی استوار است و یکی از قدیمیترین مسائل در کشاورزی، مسئله آبیاری است

اجتماعی

امروزه زمین به شدت تحت تأثیر فعالیتهای انسانی قرار دارد - هدایتیآقمشهدی، - 66 :1394، و رشد جمعیت، توسعه صنعت، گسترش شهرنشینی و بالارفتن سطح رفاه، سبب افزایش تقاضای آب شده است. این در حالی است که عموماً منابع ارزان و محلی تامین آب قبلاً مورد بهرهبرداری قرار گرفته و سایر منابع تامین آب، از محل مصرف دور بوده و نیازمند صرفه هزینه زیاد برای بهرهبرداری میباشد ؛ البته کشاورزی اصلیترین و مهمترین منبع تأمین مواد غذایی دنیا به شمار میرود، از اینرو نقش بسزایی در ایجاد تعادل در امنیت غذایی، اجتماعی و حتی سیاسی کشورهای جهان داشته و خواهد داشت

بر اساس بررسیهای به عمل آمده، از آنجاییکه ایران در منطقه خشک قرار دارد، میزان محصولات کشاورزی آن کاهش پیدا کرده و بنابراین کاهش میزان تولیدات کشاورزی در کشور موجب افزایش بیکاری و مهاجرت به شهرها و سایر پیامدهای مربوط به آن خواهد شد