بخشی از مقاله
چکیده :
با بررسی دوره های تاریخی ایران از گذشته دور و تحقیق و پژوهش در مورد باغ و منظر ایرانی به این واژه می رسیم که ایرانیان با عناصر تلطیف کننده آب ، درخت و آسمان منظره ای می سازند، که انسان با قرار گرفتن در این محیط موجب فراموشی جسمیت خود می شود . باغ ایرانی به علت قدمت چندین هزار ساله خود رمز و رموزی در خود نهفته دارد که کمتر کسی بعد از گذشت این همه سال بدین رازها پی برده است .باغی که در آ ن نظم ، تناسب ، هندسه ، رنگ ، نور ، زیبایی، حرکت، تنوع ، آفرینش وجو دارد .
مقاله ما قصد دارد سیر طراحی معماری باغ و منظر ایرانی را از دوره های گوناگون تاریخ ، از باستان تا اسلام و پس از اسلام مورد بررسی قرار دهد . تا ضمن تشریح خصوصیات و ویژگی های باغ ایرانی آن را به دیگران معرفی نماید و روند طراحی آن را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد .لذا روش تحقیق در این نوشتار، بر اساس روش توصیفی تشریحی استوار است. همچنین مطالعه اسنادی و کتابخانه ای اساس بیان، تحلیل ، توصیف و تفسیر مطالب موجود در این مقاله را تشکیل می دهند.
مقدمه :
ضرورت شناخت باغسازی ایرانی برای هنرمندان جوان معمار این مرز و بوم یک ضرورت بوده که با بهره گیری از سیر طراحی باغسازی در طول تاریخ ایران و شناخت عناصر اصلی باغ و هدف احداث باغ و منظر سازی بتوانند گام های موثری در جهت حفظ و گسترش آن ببردارند. باغ ایرانی فرهنگ ، هنر و زیبایی را در خود نهفته دارد که نه تنها در پهنای جغرافیایی ایران بلکه در سراسر فلات قاره کهن گسترده و شناخته شده است .
آنچه این دستاورد بزرگ را ارزش واحد می بخشد تداوم آن در طول تاریخ تمدن چندین هزار ساله ایران زمین است .باغ ایرانی از قدیمی ترین هنر ایرانیان است که علاوه بر جهات هنری گوناگون خود همچون معماری، شعر، نقاشی، موسیقی و سایر آثار هنری ایران، در چهار چوب سنت و اصول از بدایع و ظرایفی برخوردار است و بر قله کمال وحدت در عین کثرت و کثرت در عین وحدت ایستاده است. در باغ ایرانی مانند معماری ایرانی هیچ چیزی بی مورد - یا فقط برای زیبایی - وجود ندارد .
آنچه مفید و لازم است زیبا عرضه میشود و جلوه ای در کمال و جمال دارد. باغ ایرانی با تمام این اوصاف، اثر هنری زیبا چند منظوره و پرعملکرد است. باغ ایرانی مزین به نظم و تناسب، برخوردار از حرمت و محرمیت، منزه از بیهودگی و افراط و تفریط، موظف به کارایی و سود دهی، مساعد با قناعت و صرفه جویی و مجهز به پایداری است. با وجود این تعاریف، چنان طرح موجه و هماهنگی را داراست که اصول و ضوابط خود را در نقاط خوش آب و هوا و حتی مرطوب نیز توصیه کرده و به بهترین نتایج دست یافته است. با این همه اوصاف وظیفه ما در قبال این یادگار بزرگ چیست؟ و آیا ما توانسته ایم میراث دار خوبی برای آیندگان خود باشیم؟ و برای حفظ و گسترش ان چه باید کرد؟
تعریف باغ و باغسازی و طراحی معماری باغ
باغسازی هنر ترکیب عناصر معماری، عناصر گیاهی و نمایش آب است. با یکدیگر، به گونه ای که نتیجه کار با توجه به شرایط اقلیمی، پاسخگوی انتظارها و آرزوهای مردم فرهنگی خاص باشد. هدف باغ سازی : ممکن است اهداف متفاوتی برای ایجاد باغ وجود داشته باشد. مانند باغی که پیرامون قصری را شکل داده است و یا باغی که برگرد آرامگاهی ایجاد شده باشد و یا باغی که برای استفاده همگانی طراحی و ساخته شده باشد.
ولی همواره یکی از اهداف کلی طراحی و احداث باغ وصول همنشینی با طبیعت است، که به صورت کشتی در نهاد انسان ها وجود دارد. زندگی شهرنشینی انسان را از طبیعت جدا می کند، باغ سازی دعوتی است از طبیعت به درون شهر و جامعه، منتها در این حرکت طبیعت در رابطه با خواسته انسان ها و فرهنگ آنها به گونه های مختلف به نظم کشیده می شود و به صورتی در می آید که نه طبیعت کامل است و نه معماری تنها. بلکه حاصل کار کنار آمدن هر یک از عناصر تشکیل دهنده باغ است به عناصر دیگر.
گذری بر باغسازی و طراحی معماری باغ ایرانی
ابتدا با نگاهی اجمالی به دوره های حکومتی فلات ایران در سده های گذشته تا کنون و سپس با پرداختن به دوره ای باغ سازی آنها به روند طراحی معماری باغ و منظر سازی ایرانی می پردازیم . اگر چه در بعضی از دوره ها اطلاعات کافی و وافری وجود ندارد لیکن ما به دوره ای می پردازیم که اطلاعاتی اسنادی و کتابخانه ای از آن در دسترس بوده و هست.
دوره قبل از اسلام و پس از اسلام دوره قبل از اسلام
این دوره شروع طراحی باغ با خطوط راست گوشه و دستور باغ سازی منظم چهار باغ با هخامنشی ها و باغ سلطنتی پاسارگاد بوده است . در جریان برپایی یک پایتخت یادمانی که نشان دهنده اقتدار هخامنشیان بود، کوروش با بلند پروازی یک باغ را نیز در برنامه ساختمانی خود گنجاند. باغ پاسارگاد به فرمان کوروش کبیر در 530-559 - ق.م - طراحی و احداث شد .
در قسمتی از عرصه پاسارگاد که آثار چهار کاخ به دست آمده است، نشانه هایی از باغ با محوطه ای با طرح چهار باغ و کانال ها و جوی ها آبیاری بدست آمده است. که نشان از درون گرا بودن کاخ های آن است . بدین ترتیب چهار باغ که اساس باغ سازی ایرانی است، برای اولین بار در این باغ مشاهده شده است. این گونه باغ سازی مبتنی بر خطوط راست گوشه و چها باغ در دوره هخامنشی و جانشینان کوروش نیز ادامه یافت. از نمونه های آن باغ های تخت جمشید در شرق کاخ داریوش و کاخ باغ اردشیر دوم در شوش است.
به طور کلی در دوره هخامنشی سه کاراکتر مهم باغ سازی رواج داشته است.
1. باغ مقبره : که نقش مذهبی داشته است و نمونه آن باغ های اطراف مقبره کوروش است که از نوع چهار باغ بوده اند.
2. باغ های ساتراپی باغ هایی مقدس بودند که در آن ها گیاهان مناطق مختلف را جمع می کردند و موبدان از این باغ ها محافظت می کردند.
3. باغ کوشک ها - باغ های سلطنتی - که کاراکتر مذهبی نداشتند و نمونه آن کاخ های سلطنتی کوروش در پاسارگاد است.
تصویر شماره :2 بنقشه و باز آفرینی باغ های پاسارگاد مأخذ نگارنده
باغ سازی دوره ساسانیان
از دوره هخامنشی تا ساسانیان اثر و نمونه ای در ایران کهن از باغ سازی چهار باغ نداریم. در دوره ساسانی اصول باغ سازی چهارباغ به طور مشخص در فرش ها، باغ ها و کاخ ها مشاهده می شود.این طرح باغ از زمان ساسانیان یعنی از سال 234-241 بعد از میلاد مسیح به صورت نمونه طرح باغ های ایران درآمد و نام چهار باغ برآن اطلاق شد. چهار باغ قبل از اسلام به حالت نمادین و به علت تقدس چهار عنصر آب ، باد ، خاک و آتش استفاده شده است و باغ را به چهار قسمت تقسیم می کرد ، ادامه این مفهوم پس از اسلام هم دیده می شود و برگرفته از حدیث حضرت علی - ع - است که فرموده اند:
انسان دارای چهار حیات حیوانی نباتی ، انسانی و لاهوتی است.از باغ قصرهای باقی مانده از این دوره می توان به -1 کاخ و باغ هاوش کوری متعلق به خسرو دوم پادشاه ساسانی که به عنوان باغ شکارگاه به کار می رفته است، اشاره کرد.-2 باغ کاخ عمارت خسرو در قصر شیرین که کاخ در مرکز باغ قراردارد و آبرسانی از نهر آب کنار مجموعه است -3. کاخ تیسفون و مجموعه باغ های اطراف آن که ساخته انوشیروان ساسانی با ساختار چهار باغ است . در دوره ساسانی برای اولین بار باغ های شکار - باغی برای تفرج - ظهور کرد.ازجمله قلعه شیرین ، طاق بستان ، هاوش کوری
باغسازی درایران پس از اسلام :
مشخصات کلی این باغ ها عبارتست از : - 1 درونگرایی - دور تا دور باغ حصارهایی از خشت ، چینه یا آجر کشیده می شود - - 2 پرهیز از بیهودگی - 3 طراحی بر اساس نحوه رساندن آب به کل باغ - 4 ساخت کوشک در محور اصلی باغ ها .
از نظر معماری و طراحی باغ می توان گفت که شروع آن از دوره چیرگی تیمور بر ایران بود و تا امروز ادامه دارد .
باغ های تیموری :
احداث حلقه ای از باغ سلطنتی - تفرجگاه - در اطراف سمرقند : پایتخت تیمور . احداث کمربندی از باغ ها و نهادن شهرهای معروف اسلامی - قاهره ، دمشق ، بغداد ، سلطانیه و شیراز -
