بخشی از مقاله
چکیده
هدف: هدف پژوهش حاضر شناسایی عوامل مؤثر بر سرمایه فکری میباشد. در سالهای اخیر تحقیقات متعددی پیرامون سرمایه فکری انجام شده و نتایج مختلف و ناهماهنگی ارائه شده است. شیوه اندازه گیری متغیر سرمایه فکری، نوع روش تحقیق و عوامل دیگر میتواند باعث تضاد میان نتایج تحقیقات شود. یکی از اهداف این پژوهش ارزیابی و جمع بندی نتایج تحقیقات مربوط به شناسایی عوامل مؤثر بر سرمایه فکری میباشد.
روش شناسی: برای دستیابی به این هدف از روش فراتحلیل استفاده شد. نمونه پژوهش شامل 44 مطالعه، مشتمل بر 31 مطالعه خارجی در دوره زمانی 2000 تا 2016 و 13 مطالعه داخلی طی سالهای 1380 تا 1394 اجرا شد. متغیرهای مستقل تحقیق در دو دسته ویژگیهای شرکت - اندازه شرکت، سودآوری شرکت، اهرم مالی، نوع صنعت و عمر شرکت - و ویژگی-های راهبری شرکتی - اندازه هیئت مدیره، استقلال هیئت مدیره، مالکیت نهادی و تمرکز مالکیت - در نظر گرفته شد و سرمایه فکری متغیر وابسته تعیین شد.
یافته ها: یافتههای فراتحلیل نشان داد، از بین متغیرهای مورد بررسی؛ اهرم مالی، نوع صنعت، عمر شرکت، اندازه هیئت مدیره و مالکیت نهادی رابطه معناداری با سرمایه فکری دارند. همچنین شیوه اندازهگیری متغیر سرمایه فکری و میزان توسعه یافتگی کشورها از جمله متغیرهای تأثیرگذار بر نوع رابطه میان عوامل مؤثر بر سرمایه فکری میباشد.
دانش افزایی: با توجه به یافتههای متناقض تحقیقات درباره عوامل موثر بر سرمایه فکری شرکت، رویکرد فراتحلیل روابط بین متغیرها و متغیرهای تعدیل کننده را تبیین می کند.
مقدمه
با وقوع انقلاب تکنولوژی و فناوری اطلاعات، از سالهای بعد از 1990، الگوی اقتصاد جهانی، تغییر اساسی کرده است. در دنیای امروز، اقتصاد صنعتی پشتسر گذاشته شده، و اقتصادی جدید مبتنی بر دانش پررنگ شده است. اقتصادی که در آن تولید و بهرهبرداری از دانش، نقش اصلی را در فرآیند ایجاد ثروت ایفا میکند .[12] امروزه دانش به عنوان مهمترین سرمایه، جایگزین سرمایه مالی و فیزیکی شده است
از ویژگیهای اقتصاد مبتنی بر دانش؛ سرمایهگذاریهای عظیم در سرمایه انسانی و تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات است؛ و از آنجایی که ظرفیت انسانی برای تولید دانش نامحدود است، در اقتصاد دانش محور، منابع نامحدودی ارائه میشود. در این اقتصاد به منظور ایجاد ارزش برای سازمان از سرمایه فکری استفاده میشود که در دنیای امروز، موفقیت هر سازمان به توانایی مدیریت این داراییها بستگی دارد.
ظهور اقتصاد دانش محور، باعث افزایش اهمیت سرمایههای فکری به عنوان یک دارایی نامشهود و منبع مهمی برای ایجاد مزیت رقابتی یک شرکت است.[18] محیط کسب و کار مبتنی بر دانش، نیازمند رویکردی است که داراییهای ناملموس جدید سازمانی مثل دانش و شایستگیهای منابع انسانی، نوآوری، روابط با مشتریان، فرهنگ سازمانی، سیستمها، فرآیندها، ساختار سازمانی و ... را در برمیگیرد. در این میان موضوعات مربوط به سرمایه فکری توجه روزافزون پژوهشگران دانشگاهی و دستاندرکاران سازمانی را به خود جلب کرده است
یکی از ابعاد مهم سرمایه فکری شناسایی عوامل مؤثر بر آن میباشد. پژوهشگران مختلفی در کشورهای مختلف به بررسی آن پرداختهاند ولی نتایج ضد و نقیض آنها نتیجهگیری درباره روابط بین متغیرها را مشکل ساخته است. طبق یافتههای پژوهشهای تجربی، عوامل مؤثر بر سرمایه فکری متوجه ویژگیهای شرکت و ویژگی های راهبری شرکتی میباشد
با توجه به یافتههای متناقض پژوهشها درباره تاثیرگذاری متغیرهای ویژگیهای شرکت و ویژگیهای راهبری شرکتی، ترکیب و ارزیابی پژوهشهای انجام گرفته در این زمینه، به منظور آزمون میزان اعتبار و قابلیت تعمیم آنها، ضروری به نظر میرسد. لذا در این پژوهش جهت یکپارچه سازی نتایج متناقض حاصل از مطالعههای متعدد انجام گرفته پیرامون موضوع پژوهش و یافتن علل ایجاد تضاد و تناقض میان آنها و شناسایی متغیرهای تعدیل کننده روابط میان متغیرهای اصلی پژوهش، از روش فراتحلیل - متاآنالیز - استفاده شده است.
مبانی نظری و پیشینه پژوهش
نقش سرمایه فکری و تأثیر انکار نکردنی آن در موفقیت بنگاهها، اهمیت شناسایی دادههای مربوط به سرمایه فکری را دو چندان میکند. بنابراین شناسایی عوامل مؤثر بر این نوع سرمایه، از اهمیت زیادی برخوردار است؛ زیرا بیشتر این دادهها میتواند بر تصمیمهای سرمایهگذاران و تأمین کنندگان مالی بنگاهها و تخصیص بهینه منابع در جامعه تأثیرگذار باشد
طبق یافتههای پژوهشهای تجربی، یکی از عوامل مؤثر بر سرمایه فکری ویژگیهای شرکت میباشد. با توجه به بررسیهای انجام گرفته، ارتباط بین ویژگیهای شرکت و سرمایه فکری میتواند یک سیگنال خوب به سهامداران بدهد و نگرش مدیران را برای آماده سازی گزارشهای مالی تفسیر کند.
یکی دیگر از عوامل تأثیرگذار بر سرمایه فکری ویژگیهای راهبری شرکتی میباشد که مشکل نمایندگی بین مدیران و سهامداران را بهبود بخشیده، باعث می شود منافع مدیران و مالکان در یک راستا قرار گرفته و مدیران برای ارزش آفرینی از طریق داراییهای نامشهود تلاش بیشتری نمایند.[14] در ادامه به برخی از پژوهشهای انجام شده در خارج و داخل درباره عوامل موثر بر سرمایه فکری اشاره می شود.
بارثی [10] به بررسی عوامل موثر بر افشای مؤثر بر افشای سرمایه فکری در بورس هند پرداخت. یافتهها نشان داد، فعال بودن شرکتها در بازار سرمایه، ساختار مالکیت و عمر شرکت بر میزان افشای سرمایه فکری موثر است.
هوسام ادین و محبوب حسین [15] در رویکرد متاآنالیز به بررسی عوامل مؤثر بر افشای سرمایه فکری توسط شرکت پرداختند که یافتههای پژوهش نشان داد، بین افشای سرمایه فکری و متغیرهای مستقل: اندازه، سودآوری و صنعت ارتباط معنیداری وجود دارد. اندرسون و فولکر [9] به شناسایی عوامل مؤثر بر افشای داوطلبانه سرمایه فکری میپردازد. وی به این نتیجه رسید که افشای داوطلبانه سرمایه فکری به نوع، سن و اندازه شرکت وابسته است و رابطه معنیداری بین تمرکز مالکیت، اهرم و سودآوری و میزان افشای داوطلبانه اطلاعات وجود دارد.
آل هامادین و سوییدان [8] به بررسی شیوههای افشای داوطلبانه سرمایه فکری در نهادهای کسب و کار پرداخته است. شواهد گزارش شده در این مطالعه نشان میدهد که سرمایه انسانی باعث افشای داوطلبانه سرمایه فکری است. تجزیه و تحلیل رگرسیون چند متغیره نشان داد که اندازه و تمرکز مالکیت بالاترین عامل تمایل افشای اطلاعات بیشتر در مورد سرمایه فکری است.
عبدالرشید و همکاران [7] به عوامل مؤثر بر افشای سرمایه فکری شرکتها در بازار سرمایه مالزی با استفاده از مدل رگرسیون چند متغیره پرداختند. نتایج پژوهشها نشان داد که بین اندازه هیئت مدیره، استقلال هیئت مدیره، عمر شرکت و نسبت اهرمی با افشای سرمایه فکری شرکتها رابطه معناداری وجود دارد.
تالینگ و همکاران [20] به شناسایی عوامل مؤثر بر افشای سرمایه فکری در میان شرکتهای کشور مالزی پرداختند. آنها دریافتند که سودآوری، عمر شرکت، اندازه شرکت، اهرم مالی، مالکیت نهادی و فرصت رشد، عوامل مؤثر بر افشای سرمایه فکری هستند.
ولتری [21] در پژوهشهای خود به مرور ادبیات موجود درباره سرمایه فکری و عملکرد شرکت با رویکرد متاآنالیز پرداخت. وی رویکردهای مختلف متاآنالیز، با توجه به اثر اندازه را بررسی کرد و دریافت که در رابطه بین سرمایه فکری و عملکرد شرکت به طور واقعی یک اثر مثبت مشاهده میشود و تفاوتهای موجود در اطلاعات مختلف ناشی از محیط اقتصادی آنها میباشد.
بروگن [11] عوامل مؤثر بر تصمیم به افشای سرمایه فکری در گزارشهای سالانه را بررسی کردند آنان به این نتیجه رسیدند که نوع صنعت نقش کلیدی در افشای سرمایه فکری ایفا میکند. علاوه بر این، اندازه شرکت عامل تعیین کننده دیگری بر افشای سرمایه فکری شرکتها است. در مقابل بیان میکند که هیچ رابطهای بین سطح عدم تقارن اطلاعات و افشای سرمایه فکری پیدا نمیکند.
