بخشی از مقاله
چکیده:
یکی از موانع اجتماعی پیشرفت کشورهای در حال توسعه، به ویژه ایران، پدیدهای به نام فرار مغزها است. هدف ما از نگارش این پژوهش تبیین و تعریف واژه فرار مغزها، عوامل مؤثر در آن و راههای پیشگیری از آن است. روش ما در این پژوهش روش همسوسازی است که هدف آن به دست آوردن دادههایی مختلف امّا مکمل در مورد یک مسئلهی پژوهشی است تا بتوان آن مسئله را درک کرد.
مهاجرت یعنی از موطن خود به جایی دیگر نقل مکان کردن و هجرت گزیدن و کسی را که از موطن خود به جایی نقل مکان میکند مهاجر گویند. فرار مغزها در واقع فرار سرمایههای انسانی است. واژه فرار مغزها افزون بر ناراضی بودن مهاجر از ماندن در کشور مبدأ و نامساعد بودن شرایط حضور آن در کشور، به روند ناشفاف و زیر زمینی این پدیده نیز اشاره دارد.
روند تاریخی پدیده فرار مغزها در کشور ما ایران شامل سه دورهی مشخص است:.1 دهههای 40 و 50 تا پیروزی انقلاب اسلامی، .2 مقطع سالهای 1357 و 1358 و ابتدای جنگ تحمیلی و .3 دوره جدید مهاجرت. عوامل فرار مغزها در ایران عبارتند از: عوامل فرهنگی و اجتماعی، اقتصادی و سیاسی. راهکار اصلی برای پیشگیری از فرار مغزها و مقابله با این پدیده، ترکیبی از روش مدل "جاذبه دافعه" و حفظ آمادگی در روند جهانی شدن است.
-1 مقدمه
هنگامی که سخن از نخبگان دانشگاهی به میان میآید، شاید اولین چیزی که به ذهن متبادر میشود، مهاجرت نخبگان یا به تعبیر دیگر فرار مغزها باشد. اهمیت موضوع فرار مغزها از آن جهت است که آنچه در راه پیشرفت کشور به عنوان مانعی محسوب میشود کمبود منابع مادی نیست بلکه کمبود نیروی متخصص میباشد که یکی از دلایل آن پدیدهای به نام فرار مغزها میباشد.
آنچه در این پژوهش بیان میشود این است که ابتدا مفهوم دقیقی از فرار مغزها میگوییم. پس از آن عوامل مؤثر در شدت فرار مغزها را بیان کرده و به ارائه راهکارهایی برای پیشگیری از فرار مغزها میپردازیم. در پایان نیز با تجزیه و تحلیل دادهها دلایل خود را برای مهم تلقی شدن این پدیده بیان میکنیم.
-2 بیان مسئله
یکی از نیازهای رشد و پیشرفت کشور، نیروی انسانی متخصص است که به عنوان سرمایه انسانی نیز از آن نام برده میشود. در این میان پدیدهی شوم فرار مغزها سبب میشود تا نیروی انسانی متخصص از دسترس خارج شود و این کمبود نیروی متخصص سبب عدم پیشرفت کشور میگردد.
-3 جامعه آماری و نمونهگیری
جامعه آماری در پژوهش حاضر برخی از کتابها میباشد که با رویکرد تحلیلی و با استفاده از نمونهگیری هدفمند، پیشینه تحقیقات را که با مسئله فرار مغزها ارتباط داشتند، انتخاب شدند.
-4 ابزار پژوهش
با استفاده از روش جستجوی کتابخانهای، مطالب مرتبط با موضوع، انتخاب شده و مورد بررسی، تحلیل و توصیف قرار گرفته است و از آنها برای تبیین مسئله استفاده شده است.
-5 روششناسی
روش به کار رفته در این پژوهش روش همسوسازی یا مثلثسازی طرحی است که هدف آن به دست آوردن دادههایی متفاوت امّا مکمل در مورد یک مسئله میباشد تا بتوان آن مسئلهی پژوهشی را کاملاً درک کرد.
-6 اهداف پژوهش
ما در نگارش این پژوهش در صدد آنیم تا به اهداف زیر دست یابیم:
تبیین مسئله فرار مغزها به عنوان یکی از موانع اجتماعی پیشرفت کشور.
عوامل مؤثر بر فرار مغزها.
راهبردهای پیشگیری از فرار مغزها.
-7 مبانی نظری و چارچوب پژوهش
-7-1 مفهوم مهاجرت
مهاجرت1 و رفتن و کندن از جایی و بیتوته کردن و رحل اقامت افکندن در جایی دیگر، دیرینهترین و اصیلترین رفتار بشر است که با طبیعت و فطرت وی در آمیخته است. در فرهنگ معین در تفسیر واژه مهاجرت آمده است: مهاجرت یعنی از موطن خود به جایی دیگر نقل مکان کردن و هجرت گزیدن و کسی را که از موطن خود به جایی نقل مکان میکند مهاجر گویند.
-7-2 مهاجرت از دیدگاه جامعهشناسی
ملاکهایی که همواره در تعریف مهاجرت از دیدگاه جمعیتشناختی و جامعهشناسی لحاظ میشود عبارتند از زمان، فاصله و انگیزه. مهاجرت ممکن است به مقصد دور یا نزدیک صورت بگیرد و برای مدتی کوتاه یا طولانی باشد. در تبیین مهاجرت اصلیترین عامل انگیزه است. انگیزه میتواند جهت، مدت و فاصله در مهاجرت را تحت تأثیر قرار دهد و با وجود دوری مسافت، مسائل موجود بین مبدأ و مقصد، زمان طولانی رسیدن به مقصد یا فاصله و پایگاه اقتصادی اجتماعی، انسانها را به تحرک وادارد
-7-3 فرار مغزها2
مهاجرت زمانی یک مسئله اجتماعی تلقی میشود که میزان مهاجرت از داخل به خارج در مدت یکسال بیش از میزان مهاجرت از خارج به داخل باشد. افزون بر بعد کمّی قضیه، توجه به چند نکتهی دیگر ضروری است. نخست این که بین مهاجرت نیروی کار که به طور عمده شامل کارگران ماهر میشود و یک پدیدهی عام است با مهاجرت نیروهای نخبه و متخصص باید تفاوت قائل شد. ثانیاً مهاجرت نیروهای متخصص زمانی به عنوان یک پدیده منفی مورد ارزیابی قرار میگیرد که در داخل کشور به تخصص آنان نیاز مبرم وجود داشته باشد و مهاجرت آنها به گونهای باشد که ارتباط شغلی و عملی آنان با داخل کشور به کلی قطع شود.
واژه فرار مغزها افزون بر آن که ناراضی بودن مهاجر از ماندن در کشور مبدأ و نامساعد بودن شرایط حضور آن در کشور را میرساند از روند ناشفاف و زیر زمینی این پدیده نیز خبر میدهد. چرا که فرار امری نیست که به طور آشکار و با رضایت نهاد حاکم در کشور مبدأ صورت گیرد. از سوی دیگر این واژه عواملی را که در کشور مقصد به خروج مهاجر کمک میکنند در بر میگیرد.
فرار مغزها در واقع فرار سرمایههای انسانی است. سرمایههای انسانی که با صرف هزینه به دست میآیند، عبارت است از: علم، دانش، تخصص و مهارت، تجربه، توان، سلامتی، قابلیتها و در نهایت نظم و انضباط که به وسیله آموزش و بهداشت در نیروی کار جامعه ذخیره میشود و سبب افزایش بهرهوری نیروی کار در امر تولید میشود. بنابراین منابع انسانی مانند دانشمندان، مهندسان، متخصصان، نیروی کار ماهر و منابع سازمانی و نهادی به عنوان سرمایهی انسانی تلقی میشود و فرار نیروی متخصص و ماهر به این معنی است که جامعه به علم، دانش، تخصص و مهارت فنی آنها نیاز دارد ولی این نیروها به دلایل مختلف مهاجرت دائمی یا نیمه دائمی را به کشورهای دیگر ترجیح میدهند. - همان، ص 28 و - 29 بعضی شکلهای عمده فرار مغزها در شرایط کنونی جهان عبارتند از:
1. شکل کلاسیک مهاجرت، فرار سرمایههای انسانی با کیفیت بالا، که میتواند در حالتهای بالقوه و بالفعل مطرح شود و طرفداران نظریه انتقال معکوس فناوری و سرمایه انسانی به تبیین آن پرداختهاند.
2. گاهی محروم ماندن کشوری از تواناییهای بالقوه و بالفعل نیروی انسانی آموزش دیدهاش، مستلزم پشت سر گذاشتن مرزهای آن کشور نیست.
3. با گسترش شبکههای اطلاع رسانی الکترونیک، برخی از پژوهشگران در کشور خود باقی میمانند و حاصل پژوهش و کار فکری خود را در اختیار سازمانهای ثروتمند فرامرزی قرار میدهند.
4. در حالت ویژهای در کشورهای در حال توسعه، دانشآموختگان مقاطع عالی دانشگاهی که بودجه ملی هنگفتی صرف پرورش آنها شده است به دلیل شرایط سیاسی و اقتصادی، خود را از فضای آموزشی و پژوهشی کنار میکشند و به جای این که وقت و نیروی خود را صرف آموزش و تحقیق و نوآوری عملی کنند، در حوزههای دیگری از جمله در سوداگری و بازرگانی، به کار میپردازند که با تحقیق در آموختههای دانشگاهی آنها ارتباط چندانی ندارد.
-7-4 فرار مغزها در ایران
روند تاریخی پدیده فرار مغزها در کشور ما ایران شامل سه دورهی مشخص است:
1. دهههای 40 و 50 تا پیروزی انقلاب اسلامی که مقارن باز شدن باب مراوده با غرب، سیاستهای اقتصادی و فرهنگی رژیم گذشته، روحیهی اشرافیگری وابستگان به دربار، رشد ثروتهای نفتی و ... بود.
2. مقطع سالهای 1357 و 1358 و ابتدای جنگ تحمیلی که به طور عمده طیف ناراضیان از انقلاب اسلامی را شامل میشود و با تعطیل شدن دانشگاهها در دورهی انقلاب تشدید شد.
3. دوره جدید مهاجرت که از سال 1367 آغاز و از سال 1377 شتاب بیشتری گرفته و این روند پس از حادثه کوی دانشگاه به حد نگرانکنندهای رسیده است.
-7-5 سنخشناسی برجستگان علمی و تخصصی مهاجران ایرانی
نتایج یک بررسی که به منظور شناسایی خاستگاه مهاجران ایرانی به عمل آمده نشان میدهد که ترکیب عمدهی مهاجران متخصص از افراد زیر تشکیل شده است:
الف - دانشجویان دارای سهمیهی ارزی که پس از اتمام تحصیل در کشورهای مقصد به وطن مراجعه نکردهاند.
ب - دانشجویان آزاد، غیر از برگزیدگان المپیادها و کنکورها، که با هزینهی شخصی از کشور خارج شده و دیگر مراجعت نکردهاند.
ج - نخبگان المپیادها و رتبههای اول کنکورهای سراسری که با هزینهی شخصی و یا با دریافت بورسیه از دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی خارج، کشور را ترک کردهاند.
د - دانشجویان بورسیهی اعزامی به خارج از کشور که بعد از فراغت از تحصیل بازنگشتهاند.
ه - متخصصان، استادان و محققانی که به طور عمده به خاطر مسائل سیاسی و احساس ناامنی، به ویژه در سالهای دوران انقلاب کشور را ترک کردهاند.
و - متخصصان، استادان و محققانی که به طور عمده به دلایل علمی، تخصصی، فرهنگی و اقتصادی کشور را ترک کردهاند
