مقاله فساد اقتصادی به مثابه چالشی بزرگ برای پیشرفت ج . ا . ایران

بخشی از مقاله

چکیده:

یکی از مهمترین مسائل پیش روی پیشرفت و توسعه اقتصادی کشورها که تمامی نظام های اقتصادی در هر سطح و رتبه ای با آن روبرو هستند، مشکل فساد اقتصادی میباشد. کشور ما نیز از این قاعده کلی مستثنی نبوده و از گذشتههای بسیار دور با این معضل دست به گریبان بوده است، به طوری که امروزه مبارزه با فساد اقتصادی به یکی از مهمترین چالش های پیش روی نظام ج. ا. ایران تبدیل گردیده است.

هدف از این مقاله بحث و بررسی پیرامون ابعاد و جوانب مختلف فساد اقتصادی به مثابه یک چالش و تهدید جدی برای پیشرفت و توسعه همه جانبه و متوازن، ریشه های آن، تجربهی مقابله با آن در سطح بین المللی و همچنین راه کارهای مقابله با آن در ج. ا. ایران میباشد. در این مقاله که برای جمعآوری اطلاعات از روش کتابخانهای بهره گرفته شده است، روش تحقیق، تحلیل محتوا میباشد.

نتایج تحقیق نشان می دهد که راهکار اصلی مقابله با فساد را میتوان در بهبود و ارتقاء نهادهای مدنی دانست که شامل تقویت شفافیت، پاسخگو بودن نهادهای حکومتی از یک سو و تقویت جریان آزاد اطلاعات، رسانه ها و نهادهای مستقیم نظارتی از سوی دیگر، به همراه تضمین فرآیند گردش قانون مند، مسالمتآمیز و نهادمند قدرت از طریق انتخابات سالم و مشارکت آزاد مردم می باشد.

مقدمه

نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران فراهم نمودن زمینههای گسترش فضائل الهی و کرامت انسانها و خشکاندن مظاهر طغیان و فساد را از بزرگترین و مهمترین اهداف خود قرار داده است. در بند یک اصل سوم قانون اساسی ج. ا. ایران، هدف فوق تصریح شده و بر مبنای آن دولت موظف به »ایجاد محیط مساعد برای رشد فضائل اخلاقی بر اساس ایمان و تقوا و مبارزه با کلیه مظاهر فساد و تباهی - «قانون اساسی ج. ا. ا، اصل 3، بند - 1 شده است.

از جمله هزینه های فساد اقتصادی می توان به افزایش شکاف بین طبقات اجتماعی و افزایش بی اعتمادی مردم نسبت به دولت و به یکدیگر اشاره کرد. در اثر گسترش فساد، این پندار در مردم تقویت می شود که مقامات دولتی و نخبگان اقتصادی منابع ملی را به یغما برده و حیف و میل می کنند

به علاوه گسترش این معضل اجتماعی در ابعاد و سطوح مختلف آن تأثیری عمیق در ایجاد شکاف بین مردم و حکومت و به تبع آن کاهش مشارکت مردم در همراهی و همکاری با دولت در اداره جامعه بر جای گذاشته و به بحران ناکارآمدی و مشروعیت نظام سیاسی دامن می زند

و از این رو پیشرفت و توسعه ی کشور را به گونهای با تهدید مواجه می سازد که آسیب های درونی و تهدیدات بیرونی به آسانی خواهد توانست موجودیت نظام سیاسی را به مخاطره اندازد. در مورد رابطه بین فساد و از بین رفتن مشروعیت حکومت و در نهایت زوال آن، در قرآن مجید چنین آمده است:

«هود - 121 /؛ یعنی: »و پروردگار تو ]هرگز[ بر آن نبوده است که شهرهایی را که مردمش اصلاحگرند به ستم هلاک کند.« بر طبق این آیه تا زمانی که قومی راه خیر و صلاح را رها نکند و راه هایشرّ و فساد و سرکشی و نافرمانی را در پیش نگیرد و بدین سان به خود ظلم نکند، هیچ یک از انواع هلاکت ها بر آن فرود نخواهد آمد. البته اسلام به خشکاندن زمینه های فساد توجه بسیاری نموده و فقر، جهل و کفر را از مهمترین علل و زمینه های ظهور فساد در جوامع انسانی برشمرده است. در این زمینه پیامبر گرامی اسلام می فرماید:«یعنی خدایا من از کفر و فقر به تو پناه می برم -

با توجه به رابطه نزدیک بین فساد در اشکال مختلف و گسترش بی نظمی، بحران های اجتماعی و سیاسی که منجر به عدم تحقق اهداف توسعه در کشور می گردد، در این مقاله سعی شده با مروری بر مطالعات نظری و تجربی، ابعاد و جوانب مختلف فساد اقتصادی به مثابه چالشی بزرگ برای پیشرفت ج. ا ایران، ریشههای آن، تجربهی مقابله با آن در سطح بین المللی و همچنین راه کارهای مقابله با آن در ج. ا. ایران مورد بحث و بررسی قرار گیرد.

فساد

در زبان فارسی برای فساد معانی گوناگونی مانند »تباهی«، »ستم«، »مال کسی را گرفتن«، »گزند «، »زیان«، »شرارت« و »بدکاری« ذکر شده است - افضلی، 1390، . - 238 راغب در مفردات، فساد را خروج هر چیز از اعتدال میداند - راغب، . - 1387 این معنای لغوی فساد است؛ ولی آنچه در اینجا مطرح است، معنای اصطلاحی فساد است.1 برخی از پژوهش ها در زمینه حسابداری این اصطلاح را معادل فساد مالی در نظر می گیرند؛ ولی برخی دیگر از پژوهش ها با در نظر گرفتن رویکردهای مدیریتی آن را به اصطلاح فساد اداری - ربیعی، /1391 خدمتی، - 1393 تعبیر می کنند و سرانجام برخی از پژوهشها با رهیافتی مشترک، از اصطلاح فساد اداری - مالی - رفیعی، /1384 عظیمی، - 1390 استفاده می کنند

دانیل کافمن1997 - 2 م - و مارک وارن2004 - 3 م - دانشمندان علوم سیاسی، فساد را به عنوان انحراف از وظایف رسمی نقش دولتی و سوء استفاده مقام دولتی برای کسب منفعت شخصی تعریف می کنند.

تعریف سازمان شفافیت بین الملل از فساد عبارت است از: » سوء استفاده از قدرت عمومی به نفع منافع خصوصی. برای مثال پرداخت رشوه به مقامات دولتی، باج گیری در تدارکات عمومی یا اختلاس اموال عمومی - «مبارک، . - 1392 اغلب محققان مانند مورو1995 - 4 م - و بندسن2005 - 5 م - بیان میکنند فساد به روش های مختلف باعث تضعیف رشد میشود. در زیر به اختصار به نمونهای از این موارد اشاره میکنیم :

.1 دزدیده شدن سرمایههای عمومی توسط افراد فاسد؛

.2 انحراف سرمایه گذاری های عمومی به سمت پروژههایی که امکان فساد در آنها بیشتر است - بدون توجه به میزان ضرورت پروژه - ؛

.3 فساد به عنوان یک مالیات روی سرمایه گذاری خصوصی مثلاً - مبلغ پرداختی به عنوان رشوه و ... - باعث کاهش سود و سرمایهگذاری میشود؛

.4 فساد باعث انحراف منابع به ویژه سرمایه انسانی از فعالیت های نوآورانه به فعالیت های غیر مولد و مضر مانند دزدی، رانتجویی و ... میشود.

فساد اقتصادی

فساد اقتصادی به معنای استفاده غیر قانونی از اختیارات اداری برای نفع شخصی است - حبیبی، 1375، . - 14 برخی از پژوهشگران هنگامی که در پی تعریف فساد مالی از دیدگاه اسلام بوده اند، درباره آن گفتهاند: »هر گونه انحراف از ضوابط شرعی در تمامی زمینه های تخصیص منابع، چه در عرصه توزیع درآمد و چه در بازار کالاها و خدمات

؛ و در ادامه ایشان بیان نموده اند شرع مقدس تمامی آنچه را که در تمامی بخش های اقتصاد، اعم از تخصیص منابع تولید، توزیع، مصرف و دیگر قسمت ها با مصالح واقعی جامعه اسلامی و افراد آن سازگار نیست موجب فساد دانسته و تحریم نموده است.

برخی از مصادیق فساد مالی از این قرارند: ربا، رشوه، کم فروشی، بسیاری از رانت خواری ها، غش در معاملات، پرداخت نکردن حقوق واجب بر مال، تکاثر ثروت در دست گروهی معدود، کنز، بسیاری از سودهای که با انحصار مصنوعی به دست می آید، سوء استفاده از اضطرار خریدار یا فروشنده، هرگونه تقلب، اختلاس، اخاذی و تصرف غیرقانونی در اموال دولتی و خصوصی، کلاهبرداری، سوء استفاده از مقام دولتی برای تامین منافع شخصی خود یا دوستان و آنچه شبیه به موارد یاد شده، می باشد

. 1 معادل انگلیسی واژه »فساد«، Corruption از ریشه لاتینی Corruptus به معنای فاسد شده، نابود شده و شکسته گرفته شده است. در فرهنگ لغت انگلیسی اکسفورد، معنای واژه Corrupt در زمینه علوم اجتماعی به معنای رشوه دادن، فاسد کردن، تحریف کردن و نقض کردن است و معنای واژه Corruption، زوال اخلاق است.

چیزی که شکسته یا نقض می شود، می تواند قوانین و مقررات و قواعد اداری باشد؛ بدین معنا فساد یعنی هر پدیدهای که مجموعهای را از اهداف و کارکردهای خود باز میدارد ولی تعریفی دیگر مدعی است که واژه فساد از ریشه فرانسوی Corrmption و ریشه لاتینی Rumpere به همان معنای »شکستن« یا »نقض کردن« گرفته شده است. در این تعریف آنچه که شکسته یا نقض میشود، می تواند یک »شیوه رفتار اخلاقی یا اجتماعی و یا مقررات اداری« باشد

مصادیق فساد اقتصادی

صورتهای مختلفی از فساد اقتصادی وجود دارد که ممکن است آشکارا و یا مخفیانه باشد - رحیمیان، 1393، . - 104 فساد اقتصادی صورتهای مختلفی دارد که از جمله مهم ترین آنها می توان به پول شویی، اختلاس و ارتشاء اشاره کرد که در ادامه به تعریف این موارد می پردازیم:

.4,1 پول شویی1 واژه پولشویی معادل های دیگری مانند پاکسازی پول و تطهیر درآمدهای ناشی از جرم و شستشوی اموال کثیف ناشی از جرم دارد

منظور از پولشویی، مخفی کردن منبع اصلی اموال ناشی از جرم و تبدیل آن به اموال پاک است، به گونه ای که یافتن منبع اصلی مال غیر ممکن یا دشوار گردد

ماده یک لایحه مبارزه با پولشویی مصوب 27 شهریور 1381 مقرر می دارد: »جرم پولشویی عبارت است از هرگونه تبدیل یا تغییر یا انتقال یا تملک دارایی با منشاء غیر قانونی به طور عمدی یا علم به آن برای قانونی جلوه دادن دارایی یاد شده.

در شصت و چهارمین مجمع عمومی » اینترپل« در شهر پکن چین این تعریف به اتفاق آرا به تصویب رسیده است: »پول شویی« عبارت است از هرگونه عمل و یا شروع به عملی به منظور پنهان ساختن یا تغییر ماهیت غیرقانونی درآمدهای حاصل شده از جرم به نحوی که به نظر رسد منشأ آن ها قانونی بوده است

.4,2 اختلاس

 برداشتن اجناس شرکت برای استفاده شخصی را اختلاس گویند. اشخاصی که توانایی تنظیم دوباره سرمایه و پنهان کردن این حقیقت که سرمایه مفقود شده است را دارند، متخلف هستند

اختلاس از جمله تعدیات کارمندان، کارکنان دولت، مؤسسات، شرکتهای دولتی و یا وابسته به دولت و یا سایر مأموران به خدمات عمومی است که به اموال متعلق به دولت یا اشخاص دیگر، صورت میگیرد و همواره به عنوان تهدیدی جدی علیه دولت و ملت قلمداد میگردد. معیار تحقق جرم اختلاس، تصاحب و برخورد مالکانه کردن با مال می باشد، که میتوان دایره این جرم را به اموال بانکهای خصوصی، شرکتهای سهامی غیر دولتی، احزاب، سندیکاها و نیز به اموال غیرمنقول، نیز تعمیم داد

.4,3 ارتشاء

رشوه رایج ترین نوع فساد در کسب و کار است. رشوه انواع مختلفی دارد که در آن کارکنان پیش از اینکه در مورد کاری تعهد کنند یا مجوزی صادر نمایند از طرف مقابل پول دریافت میکنند

محمد جعفر جعفری لنگرودی در تعریف رشوه آورده است: رشوه - جزا - دادن مالی است به مأمور رسمی یا غیر رسمی دولتی یا بلدی به منظور انجام کاری از کارهای اداری یا قضایی ولو اینکه آن کار مربوط به شغل دریافت کننده مال نباشد. خواه به طور مستقیم آن مال را دریافت کند و یا به واسطه شخصی دیگر آن را بگیرد.