بخشی از مقاله
چکیده
در روند تکامل حقیقی انسان و تربیت او، موانع و تهدیدهایی چالشبرانگیز وجود دارد که خاستگاه آنها شیطان است. او دشمن واقعی و قسم خوردهي آدمی است. وي پیوسته حاضر و در کمین شکار انسان است تا با تسلط و گمراه سازي، او را از وصول به هدف باز دارد. رهایی از شیطان، دشوار و بعد از چیرگی بسیار دشوارتر است.
نجات از شیطان، مستلزم مبارزه با فرایند چیرگی و خنثاسازي آن است. این خنثاسازي مرهون شناخت آن فرایند است. مسألهي مهم، تبیین فرایند و چگونگی تسلط شیطان است. پژوههي پیش رو، با روش توصیفی- تحلیلی، به بررسی فرایند مزبور از منظر قرآن میپردازد. آیات بیانگر تلاش خستگی ناپذیر شیطان در مانع تراشی در مسیر تربیت انسان و تدریجی بودن فرایند چیرگی او است.
شیطان در آغاز، هیچ تسلطی بر انسان ندارد. تنها ابزارش وسوسه است. او از ترفندهاي مختلف بهره میگیرد تا براي انحراف انسان از مسیر تکاملش در عواطف، احساسات و ادراك او نفوذ کرده و وي را جذب نماید. پاسخ مثبت به دعوت شیطان، زمینهي چیرگی او را فراهم می کند. سپس، ارتکاب گناه به مثابه پذیرش ولایت وي و گرفتار شدن در دام اوست. افزایش گناهان، باعث افزونی چیرگی اوست، به گونهاي که تمام وجود انسان، ابزار شیطان می شود.
طرح مسأله
داستان تعامل منفی شیطان با حضرت آدم و عزم و تلاش پیگیرش بر فریفتن انسانها، شهره عالمیان است. در قرآن و حدیث، در مورد دشمنی شیطان و اغواگریش بارها هشدار داده شدهاست. - بقره:168، انعام:142، نور:21
و... - . از آیات و روایات فراوان به روشنی استفاده می شود در میان آفریدگان، آفریدهاي بنام شیطان وجود دارد. - بقره:36، 168، 208، 268، 275؛ نساء:119 و... - . اما وجود آن جدي گرفته نمی شود. »ابلیس موجود عجیب و غریبی است و تصرفات عجیب و غریبی دارد.«
سرنوشت انسان، با شیطان رابطه تنگاتنگ دارد. رستگاري آدمی و کسب رضاي الهی، مرهون ولایت ناپذیري از شیطان است. رهایی از آتش سهمناك دوزخ و نجات از سقوط در گرداب هاي جهل و ظلم درگروِ نفی سلطه شیطان است. - بقره:257؛ مائده:91؛ نور:21؛ لقمان:21؛ اعراف:175؛ ابراهیم:22؛ فرقان:29؛ فاطر:6؛ مجادله:. - 19
در صورتی میتوان از چیرگی شیطان ممانعت کرد که اولاً: دشمنی او را جدي گرفت؛ ثانیاً: از چگونگی چیرگی و ترفندهایش، اطلاع کافی بدست آورد و با عزمی راسخ به مبارزه آن پرداخت. تنها راه شناخت شیطان و آگاهی یافتن از فرایند چیرگی او، تمسک به قرآن و عترت است. آیات و روایات بیانگر آن است که چیرگی شیطان یکباره حاصل نمیشود. شیطان در مراحل آغازین تعامل با انسان، هیچ تسلطی براو ندارد. او انسان را به هیچ کاري مجبور نمیسازد، فقط وسوسه میکند. او روز رستاخیز به پیروانش میگوید: »مرا برشما هیچ تسلطی نبود، جز اینکه شما را دعوت کردم و اجابتم نمودید.« - ابراهیم:. - 22
این تسلطی که نفی کرده تسلط ابتدایی است؛ زیرا وقتی آدمی به فراخوان شیطان پاسخ مثبت دهد و ولایت او را بپذیرد شیطان بر او تسلط مییابد. »تسلط او فقط بر کسانی است که وي را به سرپرستی میگیرند.« - نحل:. - 100
شیطان پیوسته درصدد است که با حیلههاي متنوع، انسان را به دام اندازد و او را به انجام گناه تشویق کند. او از طریق نفوذ در عواطف و احساسات، در افکار انسان تصرف میکند و با به کارگیري ابزار ادراکی به تدبیر و سرپرستی باطن فرد میپردازد و معارف و حقایق را وارونه جلوهگر میسازد. انسان قبل از انجام گناه، بر اساس فطرت خدایی بر این باور است که گناه امري زشت و باطل میباشد؛ اما هنگامی که به گناه آلوده شد، به تدریج دید او نسبت به گناه تغییر میکند و بدانجا میرسد که گناه را زیبا میپندارد. انجام گناه و تکرار آن باعث می-شود قوه عاقله به اسارت هواي نفس در آید و ابزار شیطان شود. در این حالت است که قوه واهمه و خیال، جاي عقل مینشیند و انسان به مغالطه گرفتار میشود، و در اثر آن، مطلب موهوم و خیالی را معقول میپندارد.
در باره »شیطان« کتابها ومقالههاي متعددي ارائه شده و بویژه در کتب اخلاق مباحث فراوانی مطرح گردیده است. همچنین مفسران در تفسیر آیات مرتبط، مطالب ارزشمندي را بیان داشتهاند. شارحان جوامع حدیث نیز در شرح احادیث مربوطه، توضیحات گرانسنگی نوشتهاند. اما مباحث یادشده، به صورت پراکنده است و غیرمنسجم است. نوشتار حاضر به تبیین و بررسی فرایند چیرگی شیطان و مانعیت آن در تربیت انسان از منظر قرآن و حدیث میپردازد که به نوبه خود اثري بدیع است.
