بخشی از مقاله
چکیده
از مهمترین دغدغههای بشری ایجاد اشتغال و کسب و کار در جهت بهبود شرایط زندگی خود و اطرافیان میباشد در این راستا شناسایی فرصتها و پتانسیلهای موجود در مناطق مختلف از اهمیت ویژهای برخوردار است. تحقیق حاضر با هدف بررسی فرصتها ی کارآفرینی در مناطق آزاد و به ویژه منطقه آزاد تجاری ارس به انجام رسید.
مناطق آزاد به دلیل شرایط خاص جغرافیایی، سیاسی و اقتصادی خود و حضور سرمایهگذاران و ارائه محصولات و خدمات جدید در فضای رقابتی محیطی مناسب و شایسته را جهت بهبود کسب و کار و کارآفرینی فرآهم آورده است. در این بین منطقه آزاد تجاری ارس با دارا بودن قابلیتها و پتانسیل های فراوان برای سرمایهگذاری و کارآفرینی دارای اهمیت خاص و جایگاه ویژهای در بین مناطق آزاد تجاری کشور دارد.
مقدمه
کارآفرینی به عنوان یک راهبرد اثربخش برای توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورها شناخته شده است. کارآفرینی به معنی فرآیند کشف و بهره برداری از فرصتها به منظور ارزش آفرینی در حوزه های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بوده و پایه و اساس توسعه پایدار و همه جانبه تلقی می شود. بدین ترتیب توسعه کارآفرینی نقش شایستهای برای حضور فعال در بازارهای جهانی، پشت سر گذاشتن رقبا، اشتغال زایی پایدار، توسعه عدالت، کاهش فقر و حل مشکلات جامعه دارد.
دربسیاری از جوامع در حال توسعه،کمبود سرمایه گذاری داخلی و خارجی ، تاحدودی از قوانین و مقررات حاکم بر این جوامع ناشی میشود. این گروه کشورها با ایجاد منطقه آزاد تجاری و صنعتی تلاش دارند موانع قانونی و حقوقی را از پیش روی سرمایه گذاران برداشته و با رشد سرمایه گذاری های مولد، موجبات توسعه اقتصادی، ورود و انتقال فن آوری و سرمایه، ارتقا مهارت های فنی و حرفه ای نیروی انسانی و در نهایت کمک به بهبود شرایط اقتصادی شان را فراهم سازند
سیر تطور ایجاد و توسعه مناطق آزاد تجاری در جهان نشان دهنده ی تاثیر شگرف این مناطق در توسعه کسب و کار و در ابعاد وسیع تر رونق اقتصادی نقاطی است که مناطق آزاد تجاری در آنها ایجاد شده است.
مناطق آزاد تجاری با فراهم سازی زمینه عرضه محصولات جدید در فضایی کاملا ًرقابتی خواستگاه توسعه کارآفرینی در کشورهای توسعه یافته هستند. به گونه ای که این کشورها به شناسایی فرصت های موجود درمناطق آزاد تجاری پرداخته و با اتخاذ سیاست های حمایتی، ترویجی و برخی دیگر از سیاست های فوق سعی در یه حداکثر رساندن سرمایه گذاری ها وتوسعه صنعتی نموده اند.
تحقیقات مختلفی توسط محققین داخلی در زمینه نقش مناطق آزاد تجاری در توسعه کسب و کار و اقتصاد کشور صورت صورت پذیرفته است، مانیان - 1365 - در تحقیق خود تحت عنوان منطقه و بندر آزاد تجاری و نقش آن در توسعه صادرات ایران، بیان می کند که کشور ایران، اقتصادی متکی بر صدور نفت داشته است و مانند دیگر کشورهای با اقتصاد تک محصولی، متأثر از نوسانات حجم و قیمت نفت می باشد از طرفی کاهش درآمدهای ارزی، موجب می شود که با ارائه نمودن تمهیدات مناسب، صادرات کالای غیر نفتی را در کشور افزایش داد.او در تحقیق خود به این نتیجه رسید که ایجاد مناطق و بنادر آزاد تجاری، از جمله روشهایی است که می تواند به عنوان راهکار اصلی در جهت افزایش صادرات بکار گرفته شود.
همچنین در تحقیق دیگری که در سال 1367 با عنوان منطقه و بندر آزاد تجاری و نقش آن در توسعه صادرات ایران - 2 - ، انجام داد به این نتیجه رسید که کشور ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی مناسب، قرار داشتن در خاورمیانه، در اختیار داشتن بیشترین سواحل از خلیج فارس، داشتن زمینههای مناسب در تولیدات کشاورزی، صنایع و معادن جهت صدور به سایر کشورها و وجود نیروی انسانی متخصص، مکان مناسبی برای ایجاد و تأسیس مناطق و بنادر آزاد در این ناحیه از جهان می باشد.
همچنین عوامل داخلی و خارجی مؤثر در مکان یابی مناطق و بنادر آزاد تجاری را در شش دستهی زیر دسته بندی کرد:
1. نزدیکی به مراکز تولید
2. تسهیلات زیر بنایی
3. شبکه حمل و نقل
4. نیروی انسانی مناسب
5. همبستگی بین صنایع مختلف
6. وضعیت اقتصادی.
لطفی و امین آقایی - 1385 - در تحقیق خود با عنوان جایگاه مناطق آزاد در برنامه ریزی منطقه ای ایران، مهمترین دلایل ناکامی مناطق آزاد ایران را بصورت زیر بیان می کنند:
.1 عدم شناخت زیر بناهای لازم برای دستیابی به اهداف مناطق آزاد تجاری در ایران
2. عدم تمایل سرمایه گذاران داخلی و خارجی به سرمایه گذاری در مناطق آزاد تجاری ایران به دلالیل تنش¬های سیاسی
3. محدودیتهای فرهنگی و مذهبی
4. عدم درک کامل موقعیت و اهداف مناطق آزاد تجاری ایران توسط مدیران افتخاری و دیگران - 1387 - به منظور تخصیص بهینه منابع به مناطق آزاد در ایران، عملکرد اقتصادی مناطق آزاد ایران با استفاده از روشهای مختلف تصمیم گیری چند معیاره مورد ارزیابی قرار دادند، نتایج تحقیق آنها نشان داد که منطقه آزاد قشم و چابهار به دلیل وجود موانع و مشکلاتی در اموری همچون جذب سرمایه گذاری¬های داخلی و خارجی، زیر ساختهای اساسی، سرمایه گذاری های زیربنایی بویژه در بخش انرژی، حمل و نقل و ارتباطات، جذب نیروهای ماهر، حضور فعال در بازارهای جهانی و منطقه ای، مدیریت صحیح و کارا به منظور افزایش تولید، حجم درآمدهای عمومی اعم از ارزی و ریالی و بالاخره ارائه خدمات مطلوب و قابل توجه بوبژه در بخشهای آموزشی، بهداشتی، جهانگردی و خدمات بانکی و بیمه ای در درههای بعدی اولویت بندی پس از منطقه آزاد کیش قرار گرفتهاند.
گروه مهندسین مشاور معماری و شهرسازی عرصه - 1391 - پس از بررسی ویژگیهای مناطق آزاد مجموعه عوامل زیر را بصورت خاص در موفقیت مناطق آزاد بندری معرفی کردند:
- امکان پهلوگیری کشتیهای بزرگ
- شبکههای عالی که بنادر همسایه را پوشش دهد
- وجود خوشههای پشتیبانی حامی فعالیتهای با ارزش افزوده بالا
- وجود فناوری اطلاعاتی قوی و پیشرفته و زیر ساختهای ارتباطی قوی
دسترسی به شبکههای توزیع زمینی، هوایی، ریلی و دریایی. کامران - 1390 - در تحقیق خود تحت عنوان علل توسعه نیافتگی مناطق آزاد ایران، مهمترین دلایل توسعه نیافتگی مناطق ازاد ایران را بصورت زیر بیان می کند:
- عدم مکانیابی صحیح مناطق آزاد
- تطابق نداشتن ابزارها با راهبردها
- نبود امکانات زیر بنایی
- نبود ابزارهای کنترلی
همچنین در تحقیق خود به این نتیجه رسید که کشور ایران با داشتن بنادر ساحلی و جزیرهای می تواند به نحو شایسته¬ای در تأمین امنیت منطقهای بکوشد یکی از راهکارها برای دستیابی به این هدف، انتخاب مکانهای مناسب جهت بنادر آزاد است و جزایر و بنادرکه دارای امکانات طبیعی به منظور ایجاد تاسیسات فرودگاهی باشند در اولویت قرار دارند.
در این تحقیق تلاش شده است تا فرصتهای کارآفرینی در مناطق آزاد تجاری و به ویژه منطقه آزاد تجاری ارس مورد بررسی قرار گیرد.
تعریف منطقه آزاد
بنابه تعاریف بین المللی، منطقه آزاد محدوده حراست شده بندری و غیر بندری است که از شمول برخی از مقررات جاری کشور متبوع خارج بوده و با بهره گیری از مزایایی نظیر معافیتهای مالیاتی ، بخشودگی سود و عوارض گمرکی ، عدم وجود تشریفات زاید ارزی ، اداری و مقررات دست و پاگیر و همچنین سهولت و تسریع در فرآیندهای صادرات و واردات با جذب سرمایه گذاری خارجی و انتقال فناوری به توسعه سرزمین اصلی کمک می نماید
منطقه آزاد ناحیه ای از قلمرو کشور است که خارج از محدوده ی قانونی، اداری و تاسیسات گمرکی قرار دارد. ورود و خروج سرمایه و سود به آن و جابه جایی نیروی کار متخصص در منطقه به سهولت صورت می گیرد و کالاها و مواد خارجی که منع قانونی نداشته باشد را میتوان بدون هرگونه مانع گمرکی، ترانزی ت و با در انبارهای آن نگهداری و یا در کارخانه های مستقر در آن تغییر شکل داده و به کالاهای دیگر تبدیل نمود
در تعریف سازمان ملل متحد مناطق آزاد به عنوان محرکه در جهت تشویق صادرات صنعتی تلقی میگردد. بانک جهانی در این باره معتفد است:" مناطق آزاد تجاری قلمرو معینی است که غالبا در داخل یا در مجاورت یک بندر واقع شده است و در آن تجارت آزاد با سایر نقاط جهان مجاز شناخته میشود".
امروزه مناطق آزاد متعددی در سطح جهان تأسیس شده است که بر اساس نوع فعالیت¬های انجام شده در این مناطق، طی سالیان مختلف، همانطور که در جدول -2 مشاهده می شود اصطلاحات متفاوتی برای آنها بکارگرفته شده است. در بین این اصطلاحات منطقه آزاد تجاری، منطقه پردازش صادرات، منطقه ویژه اقتصادی و منطقه آزاد صنعتی بیشترین استفاده را داشته است
با توجه به تعری ف مناطق آزاد، تمامی اصطلاحات مناطق آزاد در برگیرنده ویژگی های زیر می باشد:
- دارای قوانین تجاری انعطاف پذیر می باشد
- به نوار مرزی دسترسی دارد
- دارای مشوقها و انگیزههای قانونی، اقتصادی و مالی می باشد
تمرکز آن بیشتربر روی صادرات می باشد دارای امکانات زیر بنایی مناسب می باشد
اهداف تأسیس مناطق آزاد در جهان
در سطح کلان اقتصادی، اهداف مختلفی برای مناطق آزاد وجود دارد که اهمیت و اولویت بندی آن¬ها از اقتصادی به اقتصاد دیگر تا حدی می تواند متفاوت باشد. اما جذب سرمایه خارجی، اشتغال زایی، رونق اقتصاد داخلی از طریق پیوندهای پسین، توسعه صادرات و جذب دانش فنی و انتقال فناوری از جمله اهداف کلانی است که هر کشوری کم وبیش در پی دستیابی به آن¬ها می باشد. همچنین می توان هدف ادغام تدریجی اقتصاد درونگرا در اقتصاد جهانی را نیز بر این مجموعه افزود
تاریخچه مناطق آزاد در جهان
ایجاد و تشکیل مناطق آزاد تجاری، به منظور فراهم کردن امکانات دستیابی به توسعه ملی و راهیابی به بازارهای جهانی از طریق بهره گیری از مزیتهای نسبی بازرگانی، تولیدی و حقوقی این مناطق، شیوه ای است که بسیاری از کشورهای جهان بدان اقدام نموده اند. از زمان تأسیس اولین منطقه آزاد در جهان تا کنون، نسلهای متعدد مناطق آزاد با عناوین و رسالتهای گوناگون و با توحه به شرایط زمانی و مکانی مختلف پدید آمده اند
قدیمیترین بندر آزاد جهان که به طور مشخص برای افزایش حجم داد و ستد پایه گذاری شد، بندر رومیها در جزیره دالاس در دریای اژه بود که با هدف افزایش حجم مبادلات تجاری بین مصر، یونان، سوریه، شمال آفریقا، آسیا و روم تأسیس شده بود و همه داد و ستدها بدون دریافت حق گمرکی انجام میشد. سپس بنادر دیگری همچون جنوا، ونیز و جبلالطارق به وجود آمدند
می توان گفت اولین نسل مناطق آزاد دارای رسالت تجاری بود که پیشگام حقیقی این نسل، بندر هامبورگ است که در سال 1888 پایه گذاری شد. رفع موانع و محدودیتهای تجاری در این بندر که بعدها به کل شهر هامبورگ گسترش یافت، باعث رونق و شکوفایی این منطقه شد. امتیاز خاص اعطا شده و موفقیتهای چشمگیر بندر هامبورگ، منجر به الگوبرداری کشورهای دیگر از این منطقه و قوانین خاص آن شد و سبب ایجاد مناطق آزاد دیگر در اروپا گردید.
کپنهاگ در سال 1894، دانزیک لهستان در سال 1898 و بنادر مالمو، مانگو فیدم و تریست در اروپا، سنگاپور، هنگ کنگ و ماکائو در آسیا در زمره بنادر آزادی بودند، که به تدریج تا قبل از جنگ جهانی دوم ایجاد شدند. به طور کلی تفکر حاکم بر مناطق آزاد در قبل از جنگ دوم جهانی در انبارداری، انتقال کالا از یک وسیله نقلیه به وسیله نقلیه دیگر، صدور مجدد کالا و در یک جمعبندی کلی در تجارت خلاصه میشد
بعد از جنگ جهانی دوم، دومین و سومین نسل مناطق آزاد با محدودیت ایجاد صنایع و انجام خدمات شکل گرفت. کارخانجات بزرگ که علاوه بر منابع اولیه و نیروی کار ارزان قیمت، به دنبال رهایی از مقررات گمرکی بودند، در این مناطق مستقر شدند. همچنین ارائه خدمات بازرگانی - که دیگر جزء خدمات لاینفک مناطق آزاد شده بود - با پشتوانه تولید ارزان، رونق بیشتری یافت. ویژگیهای منحصر بفرد این مناطق باعث شد تا ظرف یک دهه، مناطق آزاد با این رسالت، در سرتاسر جهان گسترش و توسعه یابند و کارکردهای متفاوتی را بسته به توان سرزمین اصلی ایفا کنند.
بطور مثال اینگونه مناطق در کشورهای کمتر توسعه یافته یا در حال توسعه ، ابزاری برای جذب صنایع صادراتی خارجی، سرمایه و فن آوری و ایجاد اشتغال بودند و در کشورهای توسعه یافته، راهکار کاهش قیمت تولید برای افزایش قدرت رقابت در بازار جهانی به شمار می رفتند. بنادر جنوات در ایتالیا و روتردام در هلند از نمونه-های این نسل هستند
منطقه آزاد شانون در ایرلند را که در سال 1959 برپا شد به عنوان اولین منطقه آزاد به مفهوم امروزی آن میشناسند. زیرا برای اولین بار جذب سرمایه خارجی، انتقال تکنولوژی و ایجاد اشتغال از هدفهای عمده منطقه آزاد شانون محسوب میشد
مناطق پردازش صادرات از محصولات تفکر این دوره طلایی است که در آسیا برای اولین بار در سال 1965 در بندر کاندلا در هند و بندر کائوسیونگ تایوان ایجاد شد. در طی دهه 70 به تدریج بر تعداد مناطق آزاد در کشورهای پیشرفته و در حال توسعه افزوده شد. در سال 1974 تعداد مناطق آزاد 34 منطقه در 20 کشور بود. در سال 1979 این تعداد به 57 منطقه در 29 کشور رسید.
نسل چهارم مناطق آزاد در اواخر سالهای دهه 1970 تکامل یافت. در پی توسعه سیاسی و اقتصادی جهان و انقلاب فن آورانه، نسل جدید مناطق آزاد از مناطق خدماتی- صنعتی به مناطق آزاد بر پایه دانش همانند پارکهای صنعتی علمی - تحقیقاتی ارتقا پیدا کرد. اینگونه مناطق آزاد از آمریکا شروع و سپس به دیگر کشورهای دنیا گسترش یافت.
به منظور ارتقای توان صنایع با فن آوری بالا و همچنین تجاری سازی یافتههای فنی، برخی مناطق شهرها یا حومه آنها که شامل تعداد بیشتری از مراکز تحقیقاتی و دانشگاهها بود انتخاب شدند و با ارائه تسهیلات و امتیازات ویژه، مکان مناسب رشد و ترقی این صنایع را فراهم ساختند. پارک تحقیقاتی استفورد، هسیچو تایوان و شهر علم و فن آوری تیسوکابا در ژاپن از مثالهای این نوع مناطق هستند.
نسل پنجم مناطق آزاد، مجموعه ای از تمامی کارکردهایی بود که تاکنون در دروره توسعه مناطق آزاد تعریف، و به همین دلیل منطقه ویژه اقتصادی جامع نامیده شد، بدین معنی که فعالیتهای تکامل یافته صنعتی - تجاری و خدماتی بر پایه دانش در این مناطق شکل گرفت. از خصوصیات این مناطق، وسعت جغرافیایی، اهداف چند منظوره و جامع، کامل کننده زنجیرههای صنعتی سرزمین اصلی و آمایش سرزمین مناسب برای فعالیت را می توان نام برد. مانائوس برزیل و بنادر جامع مثل هنگ کنگ، سنگاپور و باهاماس نمونههای شناخته شده این مناطق هستند.
ششمین نسل دارای رسالت هم پیوندی منطقهای در تعامل با سرزمین اصلی مبتنی بر آموزه همگرایی اقتصادی منطقه ای برای کسب درآمد ارزی و ایجاد ارزش افزوده است.
